پروژه دانشجویی مقاله گلخانه تحت word دارای 148 صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد پروژه دانشجویی مقاله گلخانه تحت word کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : در صورت مشاهده بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی پروژه دانشجویی مقاله گلخانه تحت word ،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد
بخشی از متن پروژه دانشجویی مقاله گلخانه تحت word :
گلخانه
رشد جمعیت و افزایش مصرف سرانه که با سطح درآمد و زندگی افراد جامعه همبستگی زیادی دارد، دو مسئله مهم در تأمین نیازهای غذایی برای افراد جوامع در حال پیشرفت از جمله ایران است و در این میان نقش بهره-گیری مؤثر و بهینه از منابع محدود آب و خاک و استفاده از نیروی انسانی موجود در کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تلاش موفقیت آمیز در جهت رشد درآمد ناخالص ملی و رسیدن به خودکفایی در تولید نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد کشور، همانند هر فعالیت دیگری نیاز به آگاهی عمیق از فرآیندهای عملی و اقتصادی و بکارگیری آخرین دانش و
فن¬آوری روز دنیا دارد. در این راستا تکنولوژی تولید محصولات گلخانه ای منجر به افزایش چشمگیر راندمان بهره¬وری از منابع محدود آبی و خاکی گشته و اهمیت آن با توجه به اقلیم خشک و کم باران اکثر نقاط کشور ما غیرقابل انکار است.
مفهوم گلخانه :
هر گیاهی برای داشتن رشد مطلوب نیاز به شرایط خاصی از نظر شدت نور، دمای روز و شب، میزان رطوبت نسبی هوا و رطوبت خاک دارد. گلخانه یا greenhouse، به ساختمانی با اسکلت چوبی یا فلزی و با شرایط تحت کنترل (دما، رطوبت، نور، دی¬ اکسید کربن و . . .) اطلاق می شود که با مواد شفاف (شیشه یا پلاستیک) به منظور عبور نور طبیعی جهت رشد و نمو گیاهان پوشانده
شده است.
در احداث گلخانه ها باید عوامل متعددی توجه شود :
1 تأمین نور مورد نیاز. مهمترین عامل نور است. تأمین نور برای گیاهان گلخانه¬ای بسیار مهم است. در روزهای ابری و زمستانی و در مناطقی که مقدار نور کمتر است از نورهای مصنوعی استفاده می کنند و گلخانه ها باید در جهتی ساخته شوند که نورگیر باشند. اسکلت و پوشش گلخانه نیز باید طوری طراحی و ساخته شود که نور کافی به گیاه برسد. در روزهای پرنور تابستان نیز با کشیدن حصیر یا توری های تیره¬رنگ یا پاشیدن گل و رنگ های قبل شستشو روی پوش
ش گلخانه باید مانع از نفوذ نور اضافی به گلخانه شد.
2 تأمین حرارت. تأمین دمای مناسب برای رشد و نمو گیاه خصوصاً در روزهای سرد و ابری زمستان بسیار لازم است. پوشش گلخانه باید از جنسی انتخاب شود که کمترین تلفات گرما را داشته باشد. گاهی از پوشش های دو لایه برای کاهش تلفات گرما استفاده می شود. البته در مواقعی از سال (روزهای گرم تابستان) نیاز به کاهش دمای گلخانه وجود دارد و باید عملیات خنک¬سازی انجام گیرد. بهترین نوع سوخت برای وسایل گرمازا و سرمازا، گاز است. برخی افراد از گازوئیل و نفت استفاده می کنند اما تمیزترین سوخت گاز است.
3 تأمین دی اکسید کربن. دی اکسید کربن یکی از فاکتورهای ضروری در عمل فتوسنتز می¬باشد. افزایش غلظت دی اکسید کربن به صورت مصنوعی در محیط گلخانه باعث رشد مطلوب گیاه، زودرسی محصول و افزایش کیفیت و کمیت آن می شود.
4 تأمین رطوبت کافی. هوای گلخانه ممکن است خیلی خشک و یا خیلی مرطوب باشد که در حالت خشک باید مرطوب شده (با تجهیزات رطوبت ساز) و در حالت خیلی مرطوب باید رطوبت زدایی شود (با انجام عمل تهویه).
5 استفاده از خاک مناسب. در گلخانه بهتر است از خاک های سبک استفاده نمود یعنی خاک باید دارای زهکشی مناسب باشد. قبل از آغاز کشت ابتدا باید خاک آزمایش شود تا از لحاظ اسیدیته، شوری و عناصر غذایی و معدنی موجود در آن اطمینان حاصل گردد و در صورت نیاز اقدام به عملیات اصلاحی و کوددهی شود.
6 مساحت گلخانه. مساحت گلخانه بستگی به وسایل و تجهیزات تأمین گرما در گرخانه و سرمایه و سلیقه خود شخص و مقدار و نوع شکل زمین دارد. می توان مساحت گلخانه را زیاد در نظر گرفت یا اینکه گلخانه ها را با مساحت های کوچکتر احداث کرد. البته باید توجه داشت که در هر مساحتی باید شرایط محیطی (نور، حرارت، رطوبت، دی اکسید کربن) موردنیاز بوته ها فراهم شود.
محل مناسب جهت احداث گلخانه
مشکلات اصلی تولید محصول در هر اقلیم عبارتند از : موقعیت جوی و جغرافیایی منطقه، سردی و گرمی هوا، مقدار و شدت نور، شدت وزش بادهای قوی و ریزش برف و باران، منابع آبی و کیفیت آب، شرایط و خصوصیات خاک منطقه و ; . بنابراین اولین نکته در احداث یک گلخانه انتخاب محل مناسب است که باید در این مورد به نکات زیر توجه شود:
1 مناسب بودن خاک گلخانه از نظر شرایط فیزیکی و شیمیایی. در صورت مطلوب نبودن شرایط خاک (بافت خاک، مواد غذایی موجود در خاک، شوری، اسیدیته و . . .) می¬توان آن را با انجام
عملیات اصلاحی (کوددهی، آب¬شویی و . . .) بهبود بخشید.
2 طرح گسترش گلخانه. از موارد مهم در احداث گلخانه، ارائه یک نقشه گلخانه همراه با طرح گسترش آن می باشد. در این طرح علاوه بر مساحت زمین گلخانه، پیش¬بینی فضای کافی برای توسعه گلخانه و احداث ابنیه و ساختمان های سرویسی موردنیاز مانند ساختمان کارگری، انبار، راه های ارتباطی، سرویس های بهداشتی و فضای لازم جهت ذخیره آب و سوخت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در نهایت بهتر است سطحی به عنوان فضای پیش¬بینی نشده به مجموع فضاها اضافه شود. زمین موردنیاز برای احداث گلخانه حداقل بایستی دوبرابر سطح مفید گلخانه (سطح زیرکشت) گلخانه باشد. به طور متوسط مساحت ساختمان های سرویسی را برابر با 10 درصد سطح زیرکشت در نظر می گیرند (13 درصد برای گلخانه های کوچک و 5/7 درصد برای گلخانه¬های بزرگ). البته در احداث گلخانه، گرفتن موافقت اصولی و رعایت قوانین مربوط به زمین محدوده های شهری در مورد احداث و بهره¬برداری از گلخانه¬ها ضروری است چون فعالیت بسیاری از گلخانه¬ها بر همین اساس متوقف شده است.
3 توپوگرافی (پستی و بلندی) زمین گلخانه. محل احداث گلخانه بایستی تا حد امکان مسطح باشد زیرا احداث گلخانه¬های بزرگ در زمین های ناهموار و شیب دار، هزینه¬های زیادی را برای انجام عملیات تسطیح نیاز دارد.
4 سیستم زهکشی مناسب. به دلیل استفاده گسترده از آب در عملیات¬های گلخانه، خاک گلخانه باید سبک بوده و زهکشی خوبی داشته باشد. با این حال احداث یک سیستم زهکشی مناسب مخصوصاً در خاک¬های دارای بافت سنگین ضروری است. در خاک¬های سنگین معمولاً با قرار دادن لوله های سفالی در زیر زمین، عملیات زهکشی را انجام می دهیم.
5 جهت وزش باد. در مناطق بادخیز، گلخانه را نباید عمود بر جهت بادهای غالب احداث کرد. بهترین حالت این است که طول گلخانه تقریباً در امتداد جهت باد غالب منطقه بوده و نس
بت به آن انحراف مختصری داشته باشد. این انحراف برای این است که باد از درب ورودی گلخانه وارد نشده و از کنار آن عبور نماید. گلخانه¬های قوسی (تونلی، نیمه استوانه¬ای، کوانست و هافمن) که دارای سقف و دیواره کمانی می باشند، باد را به سهولت از روی خود عبور داده و بهتر از گلخانه¬های زاویه¬دار دارای دیواره عمودی، در برابر باد مقاومت می کنند. برای مقابله با وزش
باد می توان از بادشکن استفاده نمود (بادشکن خوب دیواره¬ای است که می¬تواند ردیفی از درختان مانند سرو، کاج و چنار باشد که در مقابل جهت وزش باد قرار می گیرند. دیواره های آجری که یکدست و بدون منفذ می باشند مناسب نبوده و حتی باعث تشدید جریان باد خواهند شد). البته برای جلوگیری از سایه¬اندازی درختان روی گلخانه باید فاصله درختان از گلخانه در شرق وتفاع درخت 20 متر می باشد، فاصله گلخانه تا این درختان 50 متر انتخاب می شود.
6 مناسب بودن زاویه و شدت تابش نور خورشید. در هنگام احداث گلخانه توجه به جهت مطلوب برای بهره¬برداری از تابش نور اپتیمم، یک فاکتور مهم به شمار می¬رود. این عامل م
خصوصاً در زمستان که میزان سایه¬اندازی اسکلت بیشتر بوده و شدت نور عامل محدودکنن
ده رشد است، اهمیت زیادی دارد. باید توجه داشت که نور صبح بیشترین مطلوبیت را داراست زیرا با تابش این نور به گیاهان اجازه داده می شود که فرآیند تولید غذا را زودتر آغاز نمایند و این موضوع منجر به حداکثر رشد و تولید می¬شود و نقش بسزایی در کمیت و کیفیت محصول دارد. از اینرو ساختمان گلخانه باید در جهتی احداث شود که بیشترین بهره¬گیری را از نور صبح داشته باشد.
7 شرایط محیطی و اقلیمی مناسب. شرایط آب و هوایی منطقه، تأثیر زیادی روی تولید و کیفیت و کمیت محصولات باغبانی دارد. محل هایی که زمستان خیلی سرد و تابستان خیلی گرم، باران های شدید، مه دائمی و شرایط نامساعد دارند برای احداث گلخانه مناسب نمی¬باشند. مناسب¬ترین منطقه برای کشت¬های گلخانه¬ای، منطقه¬ای است که زمستان ملایم داشته و از روزهای آفتابی زیادی برخوردار باشد.
8 دسترسی به آب مطمئن و سالم. در احداث گلخانه¬های تجاری، آب به دلیل استفاده گسترده آن، از فاکتورهایی است که کمیت و کیفیت آن حائز اهمیت است. قبل از احداث گلخانه بهتر است از آب مورد استفاده آزمایش کاملی به عمل آید. EC یا شوری آب یکی از فاکتورهای مهم می¬باشد. هر چه EC آب پایین¬تر (آب شیرین¬تر) باشد عملکرد محصول بالاتر خواهد بود. یون¬های سدیم، کلر و بی¬کربنات باعث کاهش کیفیت آب، صدمه به گیاه و در نهایت افت
محصول خواهند شد. استفاده از آب چاه به دلیل اینکه آب لوله¬کشی ممکن است دارای فلوراید و کلر باشد، مطلوب¬تر است. (فلوراید برای گیاهان مضر است) در ضمن استفاده از آب شهری (لوله¬کشی) گران تمام شده و هزینه¬های تولید را بالا می¬برد. آب رودخانه هم چندان مناسب نمی¬باشد زیرا ممکن است به عوامل بیماری¬زا آلوده باشد. به طور کلی حداقل آب مورد نیاز برای 1000 متر مربع گلخانه در هر شبانه¬روز در فصل تابستان (پیک مصرف) 10-8 مترمکعب است.
9 نوع محصول. نوع محصولی که در برنامه تولید قرار دارد در انتخاب محل گلخانه مؤثر است. یک گلخانه-دار موفق با توجه به نیاز بازارهای داخلی و خارجی و برآورد هزینه¬های مربوط به تولید هر محصول، ابتدا باید تعیین کند که چه محصولی را تولید کند و سپس با توجه به نوع محصول و نیازهای محیطی آن، محلی مناسب از نظر شرایط اقلیمی برای احداث گلخانه انتخاب کند.
10 دسترسی به نیروی کار. دسترسی سریع (به صورت دائی یا فصلی) به نیروی کار ارزان و ماهر.
11 دسترسی به امکانات دیگر (حمل و نقل، راه¬های ارتباطی، برق و سوخت). گلخانه باید در جایی احداث شود که نزدیک به راه¬های ارتباطی، برق و سایر امکانات رفاهی باشد که این موضوع در صورت بهره¬گیری صحیح منجر به کاهش هزینه های تولید (که هدف نهایی مدیریت گلخانه است) خواهد شد. در ضمن محل احداث گلخانه عامل به استفاده از سایر منابع انرژی به جای گاز می باشند در حالی که گاز به عنوان ارزان¬ترین و پاک¬ترین منبع انرژی به شمار می¬رود و با استفاده از این سوخت ارزان می¬توان هزینه¬های تولید را به مقدار زیادی در تولید فصل سرما کاهش داد. بنابراین قبل از احداث گلخانه باید تمهیدات لازم در مورد تأمین آب و برق و سوخت انجام شده باشد.
12 نزدیکی به بازار فروش. تا محصول با هزینه حمل و نقل کمتر و با کیفیت بیشتر و با طراوت و تازگی کافی و در نتیجه با قیمت مناسب¬تر به فروش برسد.
تأمین و تنظیم شرایط محیطی در گلخانه
عوامل محیطی عبارتند از یک سری از عوامل خارجی و غیر ژنتیکی که رشد گیاه را به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرار می دهند. این عوامل در 1) سرعت و شدت فعل و انفعالات حیاتی گیاه مانند فتوسنتز، تنفس و تعرق 2) مراحل مختلف رشد گیاه از مرحله کاشت و جوانه¬زنی بذر تا مرحله گلدهی، میوه¬دهی، رنگ¬اندازی و برداشت محصول 3) ساختار، شکل، رنگ، وزن، شادابی یا پژمردگی اندام¬ها 4) میزان جذب آب، عناصر و مواد غذایی توسط گیاه 5) سازگاری محصول و مقاومت گیاه نسبت به آفات، بیماری ها و علف¬های هرز و . . . مؤثر می¬باشند. در واقع عوامل محیطی، تعیین¬کننده موفقیت یا شکست در تولید یک محصول هستند.
برای اینکه تمام گیاهان و از جمله گیاهان گلخانه¬ای رشد و نمو مطلوب داشته باشند و در نهایت بتوانند محصولی با کیفیت و کمیت بالاتر تولید کنند، باید شرایط محیطی مناسب برای آنها فراهم شود. نیازهای محیطی هر گیاه با گیاه دیگر متفاوت است و هدف کشاورز یا گلخانه¬دار انطباق شرایط محیطی موجود با شرایط محیطی مطلوب برای رشد هر گیاه می¬باشد.
نقطه قابل توجه دیگر این است که بین عوامل محیطی باید یک هماهنگی متقابل وجود دا
شته باشد زیرا این عوامل رابطه مستقیم با یکدیگر دارند و اگر یکی از این عوامل به درستی تنظیم نشود، تنظیم عوامل دیگر نیز تأثیر مطلوب روی رشد و نمو گیاه ندارد.
فاکتورهای اسای برای رشد و نمو گیاهان
سه عامل عمده در رشد و نمو گیاهان عبارتند از : فتوسنتز، تنفس و تعرق. با انجام درست این سه فرآیند حیاتی، گیاهان می توانند رشد مناسبی داشته باشند و به میوه¬دهی برسند.
فتوسنتز : یکی از اختلافات عمده بین گیاهان و حیوانات در کره زمین، توانایی گیاهان برای ساخت غذایی خودشان می¬باشد. یک گیاه برای انجام فتوسنتز و تولید غذای موردنیاز خود به انرژی حاصل از تابش آفتاب، دی-اکسیدکربن موجود در هوا و متوقف خواهد شد و در صورتی که هر یک از این عوامل برای مدت زیادی قطع شوند گیاه از بین خواهد رفت.
فتوسنتز یک فرآیند شیمیایی است که انرژی نور خورشید را برای تبدیل دی¬اکسیدکربن و آب به مواد قندی در گیاهان سبز مورد استفاده قرار می¬دهد سپس این مواد قندی در خلال تنفس گیاه برای رشد و متابولیسم آن مورد استفاده قرار می¬گیرند.
فتوسنتز در بافت¬های سبز گیاه (مخصوصاً برگ¬ها) که حاوی کلروفیل هستند انجام می¬شود.
تنفس : کربوهیدارت های ساخته شده در طول فرآیند فتوسنتز، تنها وقتی برای گیاه با ارزش هستند که به انرژی تبدیل شده باشند. این انرژی در فرآیند ساخت بافت های جدید مورد استفاده قرار می¬گیرد.
تنفس یک فرآیند شیمیایی است که طی آن قند و نشاسته تولید شده در فرآیند فتوسنتز، به انرژی تبدیل می¬شود. این فرآیند مشابه سوزاندن چوب یا زغال¬سنگ برای تولید حرارت یا انرژی می¬باشد. فرآیند فتوسنتز می¬باشد. بر خلاف فتوسنتز، فرآیند تنفس در طول شب نیز به خوبی روز صورت می¬گیرد. تنفس در کلیه مراحل زندگی و در همه سلول¬ها صورت می-گیرد. آزاد شدن دی¬اکسیدکربن اندوخته شده و گرفتن اکسیژن همواره در سطح سلول اتفاق می¬افتد.
تعرق : تعرق فرآیندی ضروری است که حدود 90% از آب وارد شده به گیاه از طریق ریشه¬ها را مورد استفاده قرار می¬دهد و 10% باقیمانده آب در واکنش¬های شیمیایی و در بافت¬های مختلف گیاه به مصرف می¬رسد.
تعرق فرآیندی فیزیکی است که در طی آن گیاه آب از دست می¬دهد. عمدتاً این کار از طریق روزنه برگ¬ها صورت می-گیرد. فرآیند تعرق برای حمل مواد معدنی از خاک به گیاه، خنک نمودن گیاه در فرآیند تبخیر و نیز برای جابجایی قند و مواد شیمیایی گیاه کاملاً ضروری است.
نور
نور خورشید برای رشد گیاه اهمیت حیاتی دارد و در واقع رشد گیاه تابعی از نور است. نور مناسب از جهت پیدایش و تبدیل کلروفیل، تشکیل مواد شیمیایی موردنیاز گیاه، انجام عمل فتوسنتز در
اندام¬های سبز گیاه مثل برگ¬ها، تحریک¬پذیری روی اندام¬های گیاه و . . . نقش اساسی دارد.
عوامل دیگر مانند حرارت، آب، مواد غذایی و . . . را می¬توان تحت کنترل درآورد ولی چنانچه نور خورشید کم باشد تأمین کمبود آن مشکل است زیرا نور مصنوعی معمولاً گران تمام می¬شود و صرفه اقتصادی ندارد. معمولاً گلخانه¬ها را طوری می¬سازند که حداکثر بهره وری از نور خورشید را داشته و حتی الامکان از عناصر سایه انداز (دیوار و درخت و . . .) به دور باشد. حتی جنس پوشش گلخانه ها در تأمین نور مناسب از نظر کیفیت (شدت تابش) و بکارگیری در مراحل مختلف تلوید نشاء و رشد رویشی و زایشی دارای اهمیت است و حتی المقدور پوشش گلخانه باید نو و شفا
ف باشد. پلاستیک کهنه و کدر و کثیف، نور را از خود عبور نمی دهد و در نتیجه بوته ها باریک و بلند شده و محصول کافی تولید نمی کنند. وجود قطرات زیاد عرق روی سقف گلخانه نیز مزاحم نفوذ نور شده و عمل فتوسنتز و باردهی گیاه را کاهش می دهد.
مشخصه های نوری مؤثر در رشد و نمو گیاهان
سه مشخصه نور یعنی کیفیت نور (طیف نور)، طول دوره نوری (فتوپریودیسم)، کمیت نور (شدت نور) در رشد و نمو و تولید محصول در گیاهان از اهمیت ویژه ای برخوردارند و این سه عامل باید به صورت همزمان تنظیم شوند تا نور بهترین اثر را روی گیاه داشته باشد.کیفیت نور از این جهت مهم است که مثلاً قرار گرفتن گیاه در معرض طیف آبی باعث کاهش رشد، سفتی اندام ها و تیرگی رنگ آنها می شود و بالعکس قرار گرفتن گیاه در معرض نور قرمز باعث نرمی و لطافت اندام ها، افزایش میانگره ها و افزایش رشد گیاه می شود. با این وجود برای رشد کامل گیاه، طول موج های مرئی نور لازم است و حداقل توصیه بر استفاده همزمان از نورهای سفید و زرد در محیط گلخانه است.
با توجه به اینکه ترکیبات مختلف نور مرئی یعنی طیف 700-400 نانومتر (nm) منبع اصلی انرژی برای گیاهان به شمار می آیند، در شرایطی که همه فاکتورها از جمله میزان دی اکسید کربن، دما و رطوبت در حد مطلوب باشد برای انجام عمل فتوسنتز به شدت نوری به میزان متوسط نیاز است. طول موج های بالاتر از 700 نانومتر و پایین تر از 400 نانومتر خارج از حس بینایی انسان می باشند و در رشد و فتوسنتز تأثیری نداشته یا حتی تأثیر منفی دارند. در جدول زیر تأثیر طیف های مختلف نور روی اندام های گیاه آورده شده است.
جدول تاثیر طیف های مختلف نوری روی اندام های گیاه
طیف های مختلف نور طول موج چگونگی تاثیر روی اندام های گیاه
مادون قرمز Nm800-750 غیر قابل رویت. در رشد گیاه و اعمال بیوشیمیایی تاثیر ندارد ولی جلوگیری از خروج آن از گلخانه با استفاده از پلاستیکهای نگهدارنده اشعه مادون قرمز (IR)، بار حرارتی گلخانه را کاهش خواهد داد.
قرمز دور Nm750-70 غیر قابل رویت. با وجودی که در فتوسنتز موثر نیست اما برای رشد گیاه، جوانه زدن، غنچه دادن و تسریع در پیدایش رنگ میوه ضرورت دارد.
قرمز قابل رویت Nm800-600 قابل رویت. شدیداً به وسیله کلروفیل جذب شده و باعث سبزینه سازی می گردد.
زرد متمایل به سبز Nm600-500 قابل رویت. اثر ناچیزی روی سبزینه سازی دارد مخصوصاً قسمت سبز نور.
آبی متمایل به بنفش Nm500-400 قابل رویت. شدیداً به وسیله کلروفیل جذب
شده و در سبزینه سازی و تشکیل اندام های گیاه موثر است.
ماوراء بنفش Nm400 > غیر قابل رویت. برای گیاه زیان بخش است. بر روی رشد محصول تاثیر منفی داشته و شدت آن باعث کوتاهی گیاه و کلفت شدن برگها و حتی نابودی گیاه می شود.
درجه حرارت
شدت فعالیت های حیاتی گیاه به درجه حرارت محیط بستگی زیادی دارد. هر یک از گیاهان دارای یک دامنه حرارتی مطلوب (اپتیمم) هستند که می توانند در آن دامنه بهترین نتیجه را از نظر رشد و باردهی داشته باشند. مثلاً بهترین درجه حرارت برای رشد کاهو 15-12 درجه سانتیگراد، برای گوجه فرنگی 22-18 درجه و برای خیار 25-24 درجه می باشد. بنابراین درجه حرارت مطلوب برای یک گیاه، ممکن است برای گیاه دیگر چندان مناسب و ایده آل نباشد.
به منظور رشد و نمو ایده آل، اکثر گل ها و محصولات گلخانه ای به درجه حرارتی معادل 25 تا 27 درجه در روز و 12 تا 17 درجه در شب نیاز دارند.
خروج از دامنه حرارتی ذکر شده بعضاً منجر به خسارات جبران ناپذیری می گردد. در درجه حرارت های پایین تر از دامنه ذکر شده، فرآیندهای لازم برای حیات از کار می افتد و به دلیل تشکیل بلورهای یخ در بافت های گیاهی، آب لازم برای سلول ها از دسترس آنها خارج شده و در نتیجه آسیب مکانیکی می بینند. در شرایط حاد گرمایی نیز آنزیم های کنترل کننده فعالیت های بیوشیمیایی گیاه، غیر فعال شده و رشد گیاه مختل خواهد شد.
به عنوان مثال برای محصول خیار در اثر درجه حرارت بالا، رشد بی جهت شاخ و برگ زیاد می شود و حتی با ریزش گل و میوه همراه است و در نتیجه تولید میوه و میزان عملکرد محصول کاهش می یابد. ضمن اینکه افت ناگهانی درجه حرارت نیز باعث بدفرمی میوه ها و کم رنگ شدن تمام یا قسمتی از میوه می شود و در شرایط بحرانی رشد بوته ها کم شده و میوه ها کوچک مانده و درشت نمی شوند.
از لحاظ اقتصادی همیشه مقرون به صرفه نیست که به جهت افزایش محصول، تمام فاکتورهای رشد را در گلخانه در حد مطلوب فراهم نمود. در زمستان که نور و شدت آن عامل محدود کننده می باشد (مخصوصاً در روزهای ابری زمستان) بالا بردن درجه حرارت روز، تأثیر مثبت و مؤثری در فتوسنتز و رشد و نمو گیاه ندارد. ولی در تابستان که شدت نور و حرارت عامل محدود کننده نیست، در اختیار قرار دادن رطوبت کافی و حتی الامکان دی اکسید کربن، تأثیر بسیار مثبتی در افزایش محصول خواهد داشت.
رطوبت نسبی
یکی از مهمترین فاکتورهای آب و هوایی برای گیاه، رطوبت است که هم از طریق محیط (رطوبت نسبی هوا) و هم از طریق خاک (رطوبت خاک) روی گیاه اثر می گذارد. میزان تنفس گیاهان متأثر از رطوبت نسبی هوای اطراف می باشد زیرا رطوبت نسبی، اختلاف فشار بخار بین سطح برگ ها و هوای اطراف را تعیین می کند. چنانچه رطوبت نسبی هوای گلخانه ها در حد مطلوب تنظیم گردد دما هم خودبخود تنظیم خواهد شد.
رطوبت داخل گلخانه مخصوصاً در فصول گرم سال از 50-30% نباید کمتر باشد. وجود یک ضریب همبستگی بالا بین میزان رطوبت و درجه حرارت مناسب از یک طرف و جلوگیری از نوسان های شدید حرارتی در محیط گلخانه از طرف دیگر ضروری است. رطوبت نسبی موردنیاز و ایده¬آل برای محصولات مختلف از جمله خیار و گوجه فرهنگی بالاخص در زمان تولید، 70 درصد است.
رطوبت پایین معمولاً با افزایش تبخیر و تعرق در گیاه از شادابی بوته ها کاسته و رشد را به تأخیر خواهد انداخت و مقاومت بوته ها را کاهش می دهد. در طوبت های خیلی پایین میزان تولید و عملکرد کاهش می یابد و حتی میوه ها بدشکل می شوند (در خیار میوه ها باریک و بد شکل می شوند). رطوبت های خیلی پایین ممکن است سبب اختلالات فیزیولوژیکی شود که این مسأله به
خاطر نارسایی در جذب موادغذایی (برخی عناصر مثل کلسیم و منیزیم در رطوبت پایین قابل جذب نیستند) و توزیع نامناسب آن در نقاط رشد گیاه می باشد. در اثر کاهش رطوبت و افزایش دما، برخی آفات از جمله کنه ها طغیان خواهند نمود.
رطوبت بیش از حد در گرخانه باعث گسترش سریع بیماری های مختلف از جمله تسریع رشد اسپور قارچ ها و بروز بیماری های قارچی، کاهش تبخیر و تعرق در برگ و در نتیجه کاهش جذب و انتقال مواد غذایی محلول توسط ریشه (برای مثال کاهش جذب و انتقال کلسیم به میوه و برگ ها) می شود. در ضمن جمع شدن قطرات آب زیر پوشش پلاستیک، باعث چکه سقفی و افزایش بیماری و
مانع تابش نور خورشید می شود که در این حالت وجود یک سیستم تهویه مناسب ضروری به نظر می رسد. برای جلوگیری از جمع شدن قطرات آب روی سقف می توان از پلاستیک آنتی فوگ (ضد عرق)، اسپری مواد ضدعرق روی پلاستیک و یا از پوشش پلاستیکی دو جداره استفاده نمود.
عملیات آبیاری در گلخانه
اغلب محصولات گلخانه ای به خاطر رشد سریع و همچنین محصول زیادی که تولید می کنند نیاز
به آب فراوانی دارند. در ضمن وجود دمای زیاد و تهویه شدید در محیط گلخانه نیاز گیاهان به آب را افزایش می دهد. آب موردنیاز گیاهان و حداکثر آبی که گیاه به آن نیاز دارد متفاوت است. آب مورد نیاز بوته ها در هفته ارتباط مستقیمی با سن بوته، بافت خاک، انرژی دریافتی از خورشید و شدت تابش، افزایش و کاهش دما، میزان تهویه و رطوبت، نوع بستر گیاه، زمان کاشت، روش آبیاری و . . . دارد. به طور کلی سرعت مصرف آب بستگی به فاکتورهایی مثل درصد رطوبت محیط، شرایط جوی، درجه حرارت، عمر گیاه و نیز مرحله رشد دارد. معمولاً یک مدیر گلخانه با توجه به تجربه از روی خاک و حالت گیاه و همچنین میزان چسبندگی ذرات خاک زمان مناسب آبیاری را تشخیص می دهد. آبیاری نامناسب معمولاً باعث برهم خوردن تعادل بین رشد رویش و زایشی شده و در نتیجه کمیت و کیفیت محصول را کاهش خواهد داد :
– زمانی که آب کافی برای گیاه تأمین نشود گیاه تدریجاً پژمرده می شود، فرآیند فتوسنتز کاهش یافته و رشد تحت تأثیر قرار می گیرد و در حالت کلی وضع ظاهری گیاه کناره های برگ شروع و به داخل پخش می شود و به تدریج کل برگ را فرا می گیرد. آبیاری کم در بعضی مواقع باعث ریزش گل ها می شود.
– وجود آب اضافی در محیط ریشه به علت پر کردن منافذ خاک، از طرفی منجر به کاهش اکسیژن خاک و خفگی ریشه در نتیج تهویه بد شده و ریشه دیگر قادر به جذب آب و مواد غذایی نخواهد بود و توقف رشد، پژمدرگی و علائم کمبود عناصر غذایی در گیاه آشکاری می گردد و از طرف دیگر منجر به ایجاد بافت های شکننده و بروز حساسیت نسبت به نفوذ عوامل بیماری زا و آفات خواهد شد.
با وجود این، پیش از ظاهر شدن اولین علائم کمبود آب، آبیاری بایستی انجام شود. علائم کمبود در گیاهان متفاوت است. در برخی گیاهان مثل داوودی رنگ برگ ها بر اثر کم آبی، تیره تر شده و در بعضی نیز مثل بگونیا برگ ها به رنگ خاکستری در می آید. بنابراین زمان آبیاری صحیح، درست قبل از تنش رطوبتی جزئی و م
وقعی است که خاک هنوز مقداری رطوبت دارد (خاک نباید به طور کامل خشک شود).
در طول فصل رشد محصول، همیشه نمی توان آبیاری را با فاصله زمانی مشخص انجام داد. در شرایطی که نور خورشید زیاد و هوا گرم است و نیز در دوره ای که گیاه در نقطه اوج تولید می باشد، آبیاری جهت جایگزینی رطوبت از دست رفته، با فواصل کمتر انجام خواهد شد و برعکس در صورت وقوع روزهای ابری و سرد و کاهش مصرف آب توسط گیاه، دوره آبیاری به تأخیر می افت
. در بعضی از گلخانه های پیشرفته با نصب سنسورهای رطوبتی در منطقه گسترش ریشه و نیز سنسورهای نوری که انرژی خورشید را در سطح اندازه می گیرند، عملیات آبیاری به صورت کاملاً اتوماتیک انجام می شود.
البته گاهی لازم است آبیاری بیش از نیاز صورت گیرد و این زمانی است که خطر شوری خاک و نیز خطر وجود المان های خنثی ناشی از کاربرد کودهای شیمیایی وجود دارد. در این صورت، شستشوی خاک و حذف عناصر غیرضروری و مضر در منطقه توسعه ریشه با آبیاری بیش از حد نیاز، ضروری است.
در هر حال همانطور که عنوان شد میزان آب مورد نیاز در شرایط معمولی کاملاً با تجربه مدیر گلخانه مرتبط است و از طرف دیگر با توجه به نوع خاک نیز می توان آن را تنظیم کرد چون قدرت نگهداری خاک های مختلف متفاوت است. به عنوان یک قاعده کلی هر مترمربع از محیط رشد در عمق 1 سانتیمتری خاک، نیاز به 1/1 لیتر آب جهت رسیدن به ظرفیت زراعی دارد. فرضاً اگر سطح زیر کشت گلخانه 400 متری 75% از سطح کل گلخانه فرض شود، مقدار آب لازم برای اینکه تا عمق ریشه (فرضاً 20 سانتیمتری) را به ظرفیت زراعی برسانیم به صورت زیر محاسبه می شود :
1
1
معمولاً پرورش دهندگان محصولات گلخانه ای فقط در موارد خاص از روش های آبیاری دستی استفاده می کنند. مثلاً برای آبیاری سینی های بذر یا آبیاری بخش هایی از گلخانه که دارای گیاهان برگزیده می باشد و یا در نقاطی از گلخانه که سریع تر از سایز نقاط خشک می شوند، به صورت موضعی از آبیاری دستی استفاده می شود.
غنی سازی دی اکسید کربن در گلخانه
یکی دیگر از فاکتورهای محیطی که برای رشد گیاه لازم است دی اکسید کربن (CO2 یا گاز کربنیک) می باشد. دی اکسیدکربن یکی از اجزای اصلی در فرآیند فتوسنتز است. کربن در مقایسه با سایر عناصر در حد بالایی قرار دارد و نزدیک به 40% وزن ماده خشک گیاه را کربن تشکیل می دهد. کربن تنها از طریق دی اکسید کربن اتمسفر تهیه می شود و غلظت دی اکسید کربن در هوای معمولی در حد 03/0% گازهای موجود در جو یا 300ppm است (ppm : قسمت در میلیون) و همه گیاهان در این غلظت دی اکسید کربن به خوبی رشد می نمایند (البته این یک مقد
ار نسبی است و بستگی به عوامل مختلفی چون افزایش یا کاهش تابش خورشید، درجه حرارت، رطوبت نسبی و عبور جریان های پرفشار، فعالیت های انسانی و دود کارخانجات و . . . دارد). اما معمولاً نیاز واقعی گیاهان به دی اکسیدکربن تا سه برابر میزان موجود در جو یعنی حدود 1/0% یا 1000ppm می باشد.
نکته قابل توجه آن است که افزایش غلظت دی اکسید کربن تا میزان 2000ppm باعث افزایش نرخ فتوسنتز و در نهایت منجر به افزایش مواد قندی و کربوهیدرات های قابل دسترس برای رشد گیاهان می شود که زودرسی و افزایش تولید محصول را به دنبال خواهد داشت. البته معیار عادی و عمومی دی اکسیدکربن در گلخانه ها 1000-1500ppm است. افزایش درجه حرارت روزانه همراه با افزودن دی اکسیدکربن به محیط بسیار مفید است ولی افزایش دمای شبانه، تأثیری به جا نخواهد گذاشت.
بعضی از آثار غنی سازی دی اکسیدکربن عبارتند از : کوتاه کردن دوره رشد گیاه (5 تا 10 درصد)، گلدهی قبل از موعد و زودرسی میوه، افزایش کیفیت و بازده میوه دهی، افزاش وزن خشک گیاه، افزایش اندازه و ضخامت برگ ها، بهبود استحکام ساقه گیاه و اندازه گل، کاهش جوانه های ناقص در گل ها.
آزمایشتات صورت گرفته بر روی بیشتر گیاهان نشان داده است که با افزایش میزان دی اکسید کربن تا 1000ppm، فتوسنتز به اندازه 50% افزایش خواهد یافت. طبق تحقیقات و نتایج کاربردی، تأمین 1000ppm گازکربنیک در گلخانه گوجه فرهنگی منجر به 48% افزایش محصول و در گلخانه خیار منجر به 23% افزایش محصول گشته است.
هرگز نباید اجازه داد که غلظت دی اکسید کربن در گلخانه از حد مجاز بالاتر رود زیرا نه تنها باعث افزایش عملکرد نمی شود بلکه افت عملکرد را در پی دارد و ممکن است خسارات غیر قابل جبرانی به گیاه وارد نماید. میزان بالاتر دی اکسید کربن از آنچه که توصیه شده، می تواند موجب از بین رفتن برگ های مسن در خیار و گوجه فرهنگی شود. برگ های بنفشه آفریقایی بسیار سخت و شکننده شده و رنگ خاکستری متمایل به سبز به خود می گیرند. در این حالت اغلب گلبرگ ها حالت بدشکل به خود می گیرد و به طور کامل باز نمی شوند. غلظت دی اک
سید کربن به میزان 5000ppm می تواند موجب سرگیجه انسان شود.
رابطه دی اکسید کربن – نور : همانطور که قبلاً گفته شد ماکزیمم شدت نور هر گیاه، یک مقدار منحصر به فرد می باشد که میزان بالاتر از آن نرخ فتوسنتز را افزایش نمی دهد، این مقدار را نقطه اشباع نور می نامند. با اضافه کردن دی اکسید کربن تکمیلی به محیط پرورش گیاه، نقطه اشباع نور در شدت نور بالاتری بدست آمده و در نتیجه نرخ بیشتری از فتوسنتز حاصل می گردد. در واقع دی اکسید کربن و نور در فرآیند فتوسنتز مکمل یکدیگر هستند و اضافه کردن نور (به صورت طبیعی یا
مصنوعی) و همزمان تأمین دی اکسید کربن، برای بهبود رشد گیاه بسیار مناسب است. به طور کلی وقتی شدت نور از 2000 لوکس پایین تر باشد، دی اکسید کربن مصرف نمی شود و بنابراین باید توجه داشت که با افزایش غلظت دی اکسید کربن باید نور مناسب نیز در مح
یط وجود داشته باشد. از اینرو افزایش دی اکسید کربن در شب تأثیری ندارد و اضافه کردن دی اکسید کربن در نور کم، از لحاظ اقتصادی توصیه نمی شود. البته در شرایط نوری ضعیف، که می تواند رشد گیاه را محدود نماید، اضافه کردن دی اکسید کربن می تواند فتوسنتز و رشد گیاه را
بهبود بخشد.
رابطه دی اکسید کربن – دما : دمای مناسب می تواند تأثیر قابل توجهی بر میزان پاسخ گیاه نسبت به تأمین دی اکسید کربن داشته باشد. دمای بالا در شب دارای تأثیر بسیار اندکی بر روی میزان پاسخ گیاه نسبت به دی اکسید کربن می باشد. اما مطالعات زیادی نشان داده است که دمای بهینه روزانه برای رشد گیاهان، با افزایش غلظت دی اکسید کربن، افزایش می یابد.
رابطه دی اکسید کربن – مواد مغذی : با تأمین دی اکسیدکربن در شرایط آفتابی و نیز با استفاده از افزایش مواد مغذی در دسترس گیاه، می توان رشد گیاهان را سرعت بخشید. غلظت پایین مواد غذایی در محیط کشت موجب کاهش نرخ فتوسنتز و رشد گیاه می شود. در شرایطی که غنی سازی دی اکسید کربن انجام می شود و بخصوص هنگامی که توأماً نور تکمیلی (مصنوعی) هم مورد استفاده قرار می گیرد، کمبود مواد غذایی سریعاً رخ خواهد داد.
باور عمومی بر این است که تحت شرایط غنی سازی در اکسیدکربن، میزان کوددهی را باید افزایش داد. آزمایشات مختلف نشان داده است که در این حالت بعضی از عناصر غذایی سریعاً در بستر کشت دچار کمبود می شوند در حالی که تغییرات موادغذایی دیگر بسیار اندک است. بهترین توصیه این است که پرورش دهندگان از نمایشگرهای نشان دهنده میزان مواد غذایی در خاک و بافت های گیاه استفاده کنند و سپس برنامه های کوددهی خود را بر اساس نتایج حاصله تنظیم نمایند.
زمان تأمین (تزریق) دی اکسید کربن : صبحگاهان با بالا آمدن آفتاب، گیاهان تولید انرژی غذایی (فتوسنتز) را آغاز می نمایند و در طول روز، دی اکسید کربن طی عمل فتوسنتز به مصرف می رسد. در طول فصول سرد سال به منظور جلوگیری از اتلاف حرارت، تبادلات محیطی داخلی و خارجی گلخانه را به حداقل می رسانند در نتیجه با کاهش مداوم غلظت دی اکسید کربن و عدم جایگزین شدن آن، روند فرآیند فتوسنتز همسو با آن کاهش یافته و زمانی فرا می رسد که گیاه از رشد باز می ایستد. در واقع در این حالت غلظت دی اکسید کربن در پایین ترین حد یا نقطه بحرانی قرار داشته و برای رشد مجدد باید به طریقی تأمین شود. باید در نظر داشت که اگر این کمبود به مدت چند روز در یک دوره کشت اتفاق افتد منجر به کاهش رشد و طولانی شدن دوره کشت و کاهش کیفیت و کمیت محصول می گردد. غلظت دی اکسید کربن در طول دوره تاریکی (شب) بالا می رود چرا که گیاهان هیچ دی اکسید کربنی برای فتوسنتز مصرف نمی کنند و در واقع دی اکسید کربن به واسطه تنفس گیاهان و دیگر ارگانیسم ها تولید می شود.
با توجه به اینکه تزریق زمانی مؤثر است که امکان عمل فتوسنتز میسر باشد، لذا بایست
ی در طول روز از طلوع آفتاب تا یک ساعت قبل از غروب آفتاب این عمل صورت گیرد و دستگاه های تهویه، حین تزریق دی اکسید کربن کاملاً خاموش باشند. برخی معتقدند که تزریق دی اکسید کربن باید هنگام صبح انجام گیرد تا از نور طبیعی حداکثر استفاده به عمل آید و گیاه که کار فتوسنتز خود را با بازده بیشتری از سر می گیرد، ماده اولیه بیشتری در اختیار داشته باشد. عده ای نیز اعتقاد دارند که دی اکسید کربن را باید اواسط روز که مقدار طبیعی آن در هوای گلخانه به حداقل می رسد تزریق نمود.
از آنجا که به طور طبیعی فرآیند فتوسنتز در روشنایی روز صورت می گیرد، تأمین دی اکسید کربن در هنگام شب لازم نیست ولی تأمین دی اکسید کربن هنگامی که از سیستم روشنایی در شب استفاده می شود، به صورت کاملاً جدی توصیه می شود.
روش های تأمین دی¬اکسیدکربن
دی اکسید کربن در یک گلخانه به دو طریق : مبادله طبیعی هوا و فتوسنتز کاهش می یابد از این رو نیاز به دی اکسید کربن تکمیلی وجود دارد.
– مبادله طبیعی هوا : درزها و منافذ گلخانه اجازه می دهند هوای بیرون که تنها دارای 300 ppm دی اکسیدکربن می باشد، به داخل گلخانه نفوذ کند و باعث رقیق شدن دی اکسیدکربن موجود در گلخانه که به روش مصنوعی تولید شده، شود. در دو گلخانه با ارتفاع یکسان، گلخانه که دارای پهنای بیشتری باشد، حجم هوای نفوذی بیشتری خواهد داشت.
– فتوسنتز : گیاهان در طول فرآیند فتوسنتز، دی اکسید کربن را مورد استفاده قرار می دهند. نرخ مصرف با توجه به نوع محصولات، شدت نور، دما، مرحله رشد گیاه و میزان مواد مغذی متفاوت خواهد بود.
برای تأمین دی اکسید کربن می توان از روش های زیر استفاده کرد :
1 عملیات تهویه : ابتدایی ترین روش برای جایگزین کردن دی اکسید کربن می تواند عمل تهویه باشد. البته باید توجه داشت که اگر با استفاده از روش های دیگر تأمین دی اکسید کربن، غلظت دی اکسید کربن در گلخانه بیش از غلظت دی اکسید کربن در هوای معمولی (300 ppm) باشد نباید از تهویه استفاده شود زیرا این عمل باعث رقیق شدن دی اکسید کربن موجود در هوای گلخانه می شود.
عملیات تهویه به منظور تأمین دی اکسید کربن خصوصاً در گلخانه های دوجداره و در فصل زمستان که به خاطر سردی هوا، درها و پنجره ها و منافذ گلخانه کاملاً مسدود می باشد، بسیار ضروری است زیرا در این مواقع دی اکسید کربن موجود در فضای گلخانه به وسیله گیاهان مصرف شده و عدم جایگزینی آن باعث کاهش عمل فتوسنتز و کاهش رشد و عملکرد می شود از این رو باید در مواقع گرم روز، درها و پنجره های گلخانه را مختصری باز نمود یا با استفاده از فن های اختلاط هوا، هوای ساکن داخل گلخانه را به جریان انداخت تا جابجایی هوا در اطراف بوته ها انجام شود. در صورتی که نتوان از عملیات تهویه استفاده کرد و یا نیاز به دی اکسید کربن بیشتری باشد، باید از روش های مصنوعی تولید دی اکسید کربن استفاده نمود.
2 سوزاندن نفت و گازهای مایع (روش گرم) : روش معمولی افزودن دی اکسید کربن در محیط گلخانه، سوزاندن نفت، گازهای طبیعی، پروپان، بوتان و . . . است که به وسیله دستگاه های مولد دی اکسید کربن و ژنراتورهای مخصوص دی اکسید کربن صورت می گیرد. گازهای خروجی از بخاری های زغال سنگی و نفتی نباید مورد استفاده قرار گیرند زیرا حاوی دی اکسید گوگرد هستند. گ
از طبیعی و پروپان نسبت به دیگر سوخت ها دارای مقدار کمتری آلودگی می باشند و عملاً فاقد گوگرد هستند. 1 مترمکعب گاز طبیعی برابر 75% لیتر نفت سفید و برابر 1 لیتر پروپان، جهت تولید مقادیر یکسان دی اکسید کربن می باشد.
در این روش باید محیط گلخانه کاملاً مسدود باشد و سوخت مصرفی نسبتاً خالص بوده و درص
د گوگرد آن کم باشد. به طور کلی به ازاء هر 100 مترمربع فضای گلخانه، سوزاندن 5/0 لیتر در ساعت گاز مایع و یا سوزاندن 250 سی¬سی نفت خالص در هر ساعت برای تأمین دی اکسید کربن کفایت می کند. وقتی که گاز طبیعی، پروپان یا نفت سوزانده می شود، تنها دی اکسید کربن تولید نمی شود بلکه همراه با آن حرارت نیز تولید می شود، که به طور طبیعی موجب گرم شدن سیستم گلخانه می شود. احتراق سوخت ها همچنین منجر به تولید رطوبت می شود. برای
گاز طبیعی به ازای هر متر مکعب گاز سوخته شده، 1000 لیتر (8/1 کیلوگرم) دی اکسید کربن و 4/1 کیلوگرم بخار آب تولید می شود. در مورد پروپان، مقدار رطوبت تولید شده کمی پایین تر از گاز طبیعی است. حرارت و بخار آب تولید شده ممکن است موجب تأثیر موضعی بر دما و شیوع بیماری ها در گلخانه شود. باید توجه داشت که احتراق ناقص یا سرایت مواد سوختی به داخل گلخانه، می تواند منجر به از بین رفتن گیاهان شود. در شرایط سوختن کامل، گاز یا مایع نفتی، تبدیل به آب و دی اکسید کربن می شود و زمانی که دی اکسید کربن به حد معینی رسید به داخل محیط گلخانه منتشر می شود. در صورت استفاده از دستگاه های مولد دی اکسیدکربن، بایستی نسبت به تنظیم صحیح آن اقدام کرد تا حتماً با شعله آبی بسوزد و در غیر این صورت، به دلیل ناقص
سوزی، منجر به تولید گازهای مضری نظیر اتیلن (موجب پیری زودرس گیاهان خیار و گوجه فرنگی)، منوکسیدکربن، پروپیلن یا بوتیلن می شود و در صورت وجود گوگرد، گاز دی اکسیدگوگرد ایجاد می شود و چون محیط مرطوب است با تولید اسیدسولفوریک خسارات شدید به گیاهان گلخانه وارد
می گردد (برگ سوزی). سوزاندن پارافین نیز راه دیگری برای تولید دی اکسیدکربن در گلخانه می باشد.
3 استفاده از دی اکسید کربن مایع (روش سرد) : یکی از روش های جایگزینی دی اکسید کربن در محیط های گلخانه، تزریق مصنوعی دی اکسید کربن مایع به وسیله دستگاه های مولد گاز
است. این روش حتی با وجود اینکه معمولاً گران تر از روش های دیگر است ولی مورد پسند بسیاری از پرورش دهندگان گل و گیاه قرار گرفته است. دی اکسید کربن متراکم به صورت مایع می باشد و باید توسط یک واحد تبخیرکن، تبخیر شود. مزایای عمده استفاده از دی اکسیدکربن مایع عبارتند از : خلوص فراورده، عدم تولید حرارت و رطوبت، عدم نگرانی از زیان رساندن به محصولات، کنترل بهتر غلظت دی اکسید کربن در گلخانه.
برای تأمین دی اکسید کربن در گلخانه می توان از سیلندرها یا کپسول های محتوی گازکربنیک
خالص استفاده کرد. بدین ترتیب که شیرگاز را در طول روز (در شب دی اکسید کربن مصرف نمی شود) مختصری باز می کنند تا همواره مقدار کمی گاز در هوای گلخانه منتشر شود.
تهویه و خنک کردن
اثرات زیان بار دماهای بالا به صور مختلفیاز جمله عدم استحکام ساقه، کاهش اندازه گل، تأخیر گلدهی و حتی مرگ جوانه نمایان می شود. حتی زمانی که درجه حرارت بیرون کمتر از درجه حرارت داخل گلخانه است، جذب گرمای خورشید، دمای گلخانه را تا حد زیان باری افزایش می دهد. دما و رطوبت بالا و عدم تهویه مناسب در محیط گلخانه، محیط بسیار مساعدی را جهت رشد و نمو قارچ های بیماری زا فراهم می آورد. از طرفی تهویه مناسب باعث افزایش عملکرد و افزایش طول دوره بهره برداری می شود.
در گلخانه ها عمل تهویه برای تأمین سه منظور اصلی یعنی کاهش درجه حرارت، تأمین گاز کربنیک و تنظیم رطوبت نسبی انجام می شود.
نیازها و احتیاجات غذایی در گیاهان
هر موجودی برای ادامه حیات خود نیاز به مواد غذایی دارد. گیاهان نیز از این قاعده مستثنا نبوده و برای رشد و نمو خود از لحظه جوانه زدن بذر تا باردهی و رسیدن به حصول نیاز به عناصر غذایی دارند. گیاه این عناصر غذایی را از خاک تأمین می نماید. هر چند که عناصر معدنی مقدار کمی از وزن ی گیاه (حدود 1% از وزن کل و 11% از وزن خشک) را تشکیل می دهند ولی هر کدام از این عناصر وظایفی را در انجام فعالیت های حیاتی گیاه و تعادل بین رشد رویشی و زایشی برعهده دارند و عدم وجود و یا وجود بیش از حد این عناصر در خاک، اختلالاتی را در گیاه بوجود می آورد که روی رشد نمو گیاه و در نهایت روی کمیت و کیفیت محصول تأثیر خواهد گذاشت. میزان مواد غذایی موجود در خاک بستگی به ساختمان و بافت خاک، سوابق کشت و کار و عملیات انجام شده بر روی آن دارد. خاک ها در اثر تداوم برداشت محصول، از نظر مواد معدنی و عناصر غذایی فقیر می شوند و نیاز به کود پیدا می کنند. این امر خصوصاً در کشت های گلخانه ای که هدف، افزایش عملکرد و برداشت هر چه بیشتر میوه های با کیفیت و کمیت بالا می باشد باید حتماً مورد توجه قرار گیرد و براساس یک برنامه زمان بندی مشخص اقدام به استفاده از کودهای مختلف (شیمیایی، حیوانی، گیاهی) شود.
عناصر موردنیاز برای رشد و نمو گیاهان
اغلب محصولات گلخانه ای (مانند خیار) از نظر نیاز به مواد غذایی پرتوقع می باشند که علت آن را می توان رشد سریع بوته در گلخانه (به علت شرایط محیطی مناسب) و نیز تولید و برداشت محصول در چندین مرحله (با جوان کردن بوته ها) و بالا بودن کیفیت و کمیت محصول دانست.
در دوره ها و مراحل مختلف رشد، نیازهای گیاه متفاوت است و عدم توجه به آن منجر به کاهش باردهی و یا ایجاد ناهنجاری های تغذیه ای خواهد شد. لذا تولید موفق در محصولات گلخانه ای بستگی کامل به ایجاد تعادل بین رشد رویشی و زایشی گیاه دارد.
کمبود و بیشبود (مسمومیت) عناصر غذایی
معمولاً کمبود عناصر غذایی در گیاهان ناشی از موارد زیر است :
1) کمبود واقعی : کمبود آن عنصر در خاک و یا وجود ترکیب شیمیایی غیرقابل جذب آن عنصر برای گیاه.
2) کمبود دروغین : کمبود آن عنصر به علت ایجاد شرایط خاص در محیط کشت. در این حالت ریشه ها قادر به جذب عناصر موجود در خاک نیستند. مانند موارد زیر:
الف) سرد بودن خاک : در این حالت پتاسیم موجود در خاک جذب ریشه نمی شود.
ب) اسیدیته (pH) نامناسب : در خاک های خیلی اسیدی، منگنز و روی و در خاک های خیلی قلیایی، آهن و منیزیم و بر جذب نمی شوند.
ج) غرقابی بودن خاک : آهن و مس و کلسیم در خاک غرقابی جذب نمی شوند. آبیاری پی در پی در خاک، شرایط احیاء و اکسیداسیون در خاک را فعال نموده و عناصری مثل آهن و منگنز به خاطر اکسیده شدن غیر قابل جذب می گردند.
د) اثر متقابل و منفی عناصر نسبت به یکدیگر به طوری که حضور یک عنصر باعث عدم جذب عنصر دیگر می شود (اثر آنتاگونیستی). مثلاً حضور پتاسیم بیش از حد باعث کمبود منیزیم می شود و یا حضور بیش از حد ازت باعث رشد سبزینه ای گیاه شده و تعادل مصرف برخی عناصر موردنیاز در گیاه را به هم می زند.
از دیگر دلایل ظهور کمبود عناصر در گیاه می توان به موارد زیر اشاره کرد :
– شستشوی خاک بالاخص در خاک های سبک که باعث کمبود عناصر محلول در خاک مثل ازت و منیزیم می شود. در شرایط اسیدی خاک، این حلالیت برای آهن و کلسیم بروز کرده و شسته می شوند و در شرایط قلیایی شستشوی پتاسیم اتفاق می افتد.
– با فشرده شدن خاک و عدم تبادلات گازی در خاک، گاز دی اکسید کربن محبوس شده، با کربنات های خاک تشکیل بی کربنات داده و رسوب کلسیم می دهد و شرایط قلیایی ایجاد شده در خاک منجر به کمبود برخی عناصر می شود.
– مصرف کود حیوانی نپوسیده در ابتدا باعث می شود که ازت موجود در خاک صرف پوسیدن کود شود و گیاه با کمبود ازت مواجه شود. از طرفی با مصرف کود حیوانی، چون بعضی عناصر چندین برابر در خاک افزایش می یابند ممکن است منجر به کمبود جذب دیگر عناصر موجود در خاک شوند.
– استفاده از کودهای شیمیایی پرمصرف و عدم کاربرد کودهای شیمیایی کم مصرف، منجر به کمبود آنها در خاک شده که لزوم یک مدیریت صحیح در مصرف کودهای پرمصرف و کم مصرف در خاک ضروری به نظر می رسد.
– در زمان خشکی و تبخیر بیش از حد از سطح خاک، برخی نمک های محلول
مثل کلرور پتاسیم و سدیم و کمی هم کلسیم و منیزیم و یا ترکیبات نیترات به سطح خاک آمده و برای جذب از دسترس ریشه خارج می شوند.
– به طور کلی حالت شوری، خشکی و پرآبی بحرانی در شرایط گلخانه ای و مزرعه ای هر سه با به هم خوردن تعادل جذب عناصر همراه می باشد که هر کدام تبعات خود را دارد.
جدول مقدار مطلوب عناصر غذایی موجود در بافت برگ¬های سالم خیار و گوجه¬فرنگی
نام محصول:
اندام مورد آزمایش:
زمان نمونه برداری: خیار و گوجه فرنگی
برگ های جوان و کامل
مرحله میوه دهی (تشکیل میوه)
مقدار مطلوب عناصر غذایی پر مصرف
بر حسب درصد (%) ماده خشک مقدار مطلوب عناصر غذایی کم مصرف بر حسب ppm
عنصر پرمصرف خیار گوجه فرنگی عنصر پرمصرف خیار گوجه فرنگی
N(ازت) 6-5/4 4-5/3 Fe(آهن) 300-50 200-50
P(فسفر) 25/1-34/0 6/0-4/0 Mn(منگنز) 250-50 125-50
K(پتاسیم) 5-9/3 4-8/2 Cu(مس) 20-7 20-8
Ca(کلسیم) 5/3-4/1 2-1 Zn(روی) 100-25 60-25
Mg(منیزیم) 1-3/0 1-4/0 B(بر) 60-25 60-35
S(گوگرد) 7/0-4/0 8/0-4/0 Mo(مولیبدن) 3/3-8/0 5-1
غالب گلخانه داران نسبت به علائم برگی بی توجه هستند چرا که این علائم به طور مستقیم روی ارزش بازاری محصول تأثیر ندارند ولی چون برگ ها کارخانه تولید مواد غذایی برای میوه ها می باشند اگر سالم نباشند، عملکرد و کیفیت میوه کاهش یافته و زمان باردهی در واریته های قوی کوتاه می شود.
یک حقیقت مهم این است که گیاهان علائم برگی را زمانی نشان می دهند که مشکل تغذیه ای حاد شده باشد. البته قبل از اینکه علائم ظاهر شود عملکرد و کیفیت به طور چشمگیری کاهش می یابد. لذا با بروز اولین علائم یک کمبود یا بیشبود، باید مشکل را تشخیص داده و درمان کرد در این صورت هر چند از کاهش تولید جلوگیری نخواهد شد ولی خسارت این
کمبود یا بیشبود به حداقل خواهد رسید.
عناصر پرمصرف (ماکروالمنت ها)
ازت (N)
این عنصر بیشتر از سایر موادغذایی در تغذیه گیاه مصرف می شود و همواره بایستی در دوره رشد گیاه به صورت تدریجی مصرف شود. مقداری از آن قبل از کشت برای شروع رشد گیاه و بقیه تا حد مجاز در طول دوره بهره برداری استفاده می شود. نیاز گیاهان به ازت زیاد است از نشاء شروع می شود و در گلدهی و میوه دهی به اوج خود می رسد.
از تأثیرات ازت بر روی گیاه می توان به موارد زیر اشاره داشت : تولید و ازدیاد مواد نشاسته ای، رشد سبزینه ای و ازدیاد قسمت های سبز گیاه مانند برگ، تأمین رشد و نمو سریع شاخ و برگ، بالا بردن عملکرد و درشت شدن محصول.
خیار و دیگر محصولات گلخانه ای واکنش زیادی به کمبود ازت نشان می دهند (به علت عدم تناسب در بالای سطح خاک و قسمت زیرین خاک).
از دلایل کمبود ازت می توان به موارد زیر اشاره کرد : pH خیلی پایین یا خیلی بالای خاک (خاک های خیلی اسیدی و خیلی قلیایی)، رشد سریع گیاه، کم بودن مواد آلی خاک، در زمانی که آبیاری بیش از حد صورت پذیرد بخش اعظمی از ازت موجود در خاک (خصوصاً خاک های شنی یا سبک) آب شویی شده و از دسترس گیاه خارج می شود، در زمانی که رطوبت خاک بالا و دما پایین باشد گیاه مقدار ازت کمتری مصرف می نماید و علائم کمبود ازت رخ می دهد که در این حالت اگر ازت زیادتری مصرف شود دیواره میوه (در گوجه فرنگی) خاکستری رنگ می شود.
علائم کمبود : کاهش یا توقف رشد رویشی و تولید میوه، رنگ پریدگی (تغییر رنگ برگ، رگبرگ و دمبرگ به سبز کم رنگ یا زرد) و روشنی برگ های مسن (پایینی یا بالغ) (علت : این عنصر پویا بوده و می تواند از قسمت های پیر به قسمت های جوان منتقل شود) از علائم کمبود این عنصر است. اگر کمبود اصلاح نشود، زردی و رنگ پریدگی به برگ های جوان هم سرایت می کند و موجب توقف رشد برگ های جوان و کوچک ماندن آنها می شود. در موارد کمبود شدید تمام کلروفیل از بین می رود و برگ های مسن پیش از موقع می ریزند. ساقه ها باریک، سخت و فیبری شده و تیره رنگ می گردند، میوه ها نیز رنگ روشن پیدا می کنند. گل ها کوچک مانده و یا ریزش می کنند. میوه خیار کم رنگ و خمیده و نوک آن باریک و کشیده می گردد و از نظر قد نیز کوچک می ماند. در زمان کمبود ازت، ریشه ها بیش از ساقه ها رشد می کنند و در صورت ادامه کمبود، رشد ریشه ها نیز متوقف و قهوه ای شده و می میرند.
درمان کمبود ازت : کوددهی سرک ازت به خاک به میزان 50-20 کیلوگرم در هکتار یا محلول پاشی اوره (500-200 گرم در 100 لیتر آب) در حجم بالا هر 2 هفته یکبار توصیه می شود. به دلیل سوختگی حاصل از نمک، بهتر است محلول پاشی در هنگام غروب یا طلوع خورشید یا در شرایط ابری انجام گیرد.
فسفر (P)
این عنصر به توسعه ریشه و رشد و باردهی گیاه کمک می کند. شدت تقاضای گیاه برای این عنصر در مراحل اولیه رشد و خصوصاً در شرایط سرد خاک بیشتر می باشد.
از تأثیرات فسفر بر روی گیاه می توان به موارد زیر اشاره داشت : ریشه زایی، انجام فتوسنتز، ازدیاد مواد ذخیره ای، انتقال هیدارت کربن در گیاه، موفقیت در عمل تلقیح و تشکیل میوه، تأثیر در رنگ و
درشتی میوه، زودرس نمودن میوه.
از دلایل کمبود فسفر می توان به موارد زیر اشاره کرد : pH خیلی پایین یا خیلی بالای خاک (خاک های خیلی اسیدی و خیلی قلیایی)، کم بودن مواد آلی خاک، زمانی که خاک سرد و مرطوب باشد، زمانی که میزان روی و سدیم و آهن موجود در خاک زیاد باشد.
علائم کمبود : برگ ها سبز تیره مایل به ارغوانی و بنفش (به دلیل زیادی کلروفیل در اثر زیادی ازت) و شکننده و آبکی شده و توقف یا کاهش رشد گیاه (ریشه و ساقه) مشاهده می شود. برگ های انتهایی (جوان) کوچک و براق مانده و لکه های قهوه ای کوچک (نکروز) روی برگ های پایینی (مسن) در امتداد رگبرگ ایجاد می شود که به تدریج گسترش می یابند. رنگ میوه ها نامناسب شده و کیفیت محصول کاهش می یابد.
دیررسی محصول و پیچیدگی برگ های گوجه فرنگی به پشت از علائم دیگر است. علائم ابتدا در برگ های پایینی (مسن) ظهور می کند.
درمان کمبود فسفر : محصولات کشت شده در خاک، به کود سرک یا محلول پاشی عکس العمل سریعی نشان نمی دهند. بهترین حالت زمانی است که کود فسفره قبل از کشت به خاک اضافه گردیده باشد لذا آزمایش خاک جهت تشخیص وضعیت فسفر و خاک و برآورد میزان کود لازم جهت اضافه نمودن به خاک، ضروری می باشد. جهت احیای محصولاتی که علائم کمبود نشان داده اند یک منبع فسفره قابل حل در آب همچون فسفات منوپتاسیم را می توان از طریق آبیاری اضافه نمود. اما هر آبیاری یا محلول پاشی تنها در یک دوره کوتاه مؤثر واقع می شود و بعـید است در دراز مدت مؤثــر باشد.
برای رفع کمبود فسفر می توان از کودهای فسفره به صورت زیر استفاده کرد : سوپر فسفات تریپل به میزان 20 گرم در هر مترمربع یا فسفات منوپتاسیم به مقدار 50-30 میلی گرم در لیتر همراه با آب آبیاری.
پتاسیم (K)
پتاسیم عامل تسهیل در انتقال مواد غذایی و آهن، از یک قسمت به قسمت دیگر گیاه می باشد. پتاسیم نقش اساسی در فعال سازی آنزیم ها دارد و این عنصر در کنترل تعرق از طریق باز و بسته کردن روزنه برگ ها مؤثر است.
از تأثیرات پتاسیم بر روی گیاه می توان به موارد زیر اشاره داشت : دخالت در ساختار
دیواره سلولی، تأثیر غیرمستقیم در تولید اکسین که یکی از مواد تنظیم کننده رشد می باشد، ازدیاد تولید مواد نشاسته ای، ازدیاد مقاومت گیاه به بیماری ها و رطوبت زیاد و سرما و گرما و خشکی، تسریع عمل نیتریفیکاسیون، قابل جذب نمودن سایر املاح، خوش طعم نمودن میوه و درخشان نمودن رنگ آن، انتقال مواد غذایی به غده ها (در سیب زمینی).
در اغلب مناطق مقدار پتاس موجود در خاک کفایت نیاز گیاه را می کند. لذا مصرف این کود معمول نبوده و اگر به صورت موردی کمبود آن مشاهده شود، مانند فسفر قبل از شروع کاشت
به صورت مخلوط با خاک مصرف می شود. افزودن کود دامی در ابتدای کشت به زمین علاوه بر افزایش پتاسیم خاک در قابل جذب شدن پتاسیم قابل تبادل نیز مؤثر واقع می شود. کمبود پتاسیم در بسترهای هیدروپونیک (بدون خاک) بیشتر از بسترهای خاکی اتفاق می افتد.
از دلایل کمبود پتاسیم می توان به موارد زیر اشاره کرد : خاک های با pH پایین کمتر از 5 (اسیدی)، خاک های شنی و سبک یا خاک های خیلی سنگین، خشکی و کم آبی خاک، آبیاری بیش از حد، زمانی که میزان منیزیم موجود در خاک زیاد باشد.
علائم کمبود : کوتاه شدن فاصله میانگره ها، رنگ پریدگی و زردی (کلروز) و برنزه شدن و خشک شدن حاشیه برگ های مسن که با افزایش شدت کمبود، زردی به داخل برگ نفوذ می کند. در کل رویش گیاه کند شده و لبه تعدادی از برگ ها سوخته و قهوه ای (نکروز) شده و به طرف پایین خم می شود و ممکن است باعث ریزش برگ شود.
ظهور کمبود ابتدا در برگ های پایینی می باشد. میوه خیار کوتاه و چاق می شود و عملکرد محصول پایین می آید. علائم کمبود این عنصر در شرایط گرم سریع تر توسعه می یابد. در گوجه فرنگی، سطح میوه ها غیرطبیعی و رنگ میوه نامناسب می شود. سطح میوه به صورت لکه های زرد و سبز در آمده و این سبزی تا آخر باقی می ماند و حاشیه لکه های زرد رنگ، به رنگ قرمز در می آید که ممکن است با بیماری ویروس موزائیکی گوجه فرنگی اشتباه شود. (البته در بیماری ویروس موزائیکی این عارضـه شدیدتـر است).
درمان کمبود پتاسیم : زمانی که پتاسیم به صورت کود سرک داده می شود، حرکت عنصر از سطح خاک به طرف ریشه تنها در خاک های شنی میسر خواهد بود بنابراین بهتر است کودهای پتاسیمی قبل از کاشت به خاک اضافه شوند. آزمایش خاک می تواند در تصمیم گیری زمان
کوددهی کمک بزرگی باشد. تغذیه همراه با آبیاری می تواند باعث درمان کمبود شود. محلول پاشی با سولفات پتاسیم به میزان 2 در 1000 می تواند جهت رفع سریع کمبود توصیه شود. لازم به ذکر است که به خاطر نیاز گیاه به پتاسیم، روش محلول پاشی قادر نیست که در دراز مدت نیاز گیاه را به این عنصر برطرف نماید.
کلسیم (Ca)
کلسیم عمدتاً در برگ گیاهان وجود دارد. محل اصلی کاربرد این عنصر در ساختمان دیواره سلولی و به صورت پکتات کلسیم در لایه میانی دیواره می باشد و کار آن استحکام دیواره سلولی است.
از تأثیرات کلسیم بر روی گیاه می توان به موارد زیر اشاره داشت : دخالت در استحکام ساختار
دیواره سلولی، تأثیر زیاد در جذب ازت و تجزیه اسیدهای آلی. این عنصر در باز و بسته شدن روزنه ها نیز تأثیر دارد.
اکثر خاک ها دارای مقادیر متناسبی از کلسیم می باشند اما وقتی انتقال آن برای رشد گیاه و تأمین میزان مورد نیاز آن ناکافی باشد و از طرفی تهویه کم، رطوبت خیلی بالا، رشد سریع و نور کم (خصوصاً در فصل زمستان) باشد، این کمبود ظاهر می شود. بنابراین غالب اختلالات وابسته به کلسیم در گیاهان به خاطر وجود شرایط نامطلوب (شرایط غرقابی و رطوبت بالا، شوری خاک، بیماری های ریشه ای و . . .) ایجاد می شود و ربطی به میزان کلسیم موجود در خاک اطراف ریشه ها ندارد. این عنصر در گیاه غیرقابل انتقال می باشد و علائم کمبود بیشتر از اندام های جوان شروع می شود به همین دلیل این عنصر باید به طور مداوم در اختیار گیاه قرار گیرد.
علائم کمبود : در شرایط تهویه کم و رطوبت بالا (خصوصاً در زمستان و اوایل بهار که نور کم و رشد سریع می باشد) وقتی برگ های جوان شروع به گسترش نمایند حاشیه آنها قهوه ای (بافت مرده) و پیچدار شده و برگ ها کوچک باقی می مانند و به صورت فنجانی به سمت بالا یا پایین خم می شوند ولی برگ های مسن و بالغ معمولاً تحت تأثیر قرار نمی گیرند. میوه نامنظم و بدشکل و بی مزه می شود. البته در صورت تهویه مناسب و تعادل رطوبت، این وضعیت زودگذر است و بهبود
حاصل می شود. ساقه ها کلفت و چوبی می شود. برگ های تازه، زرد شده و برگ های مسن سبز باقی می مانند، دمبرگ ها شکننده شده و برگ ها به آسانی ریزش می کنند. تأخیر در رشد رویشی حاصل شده و نوک ریشه ها می میرد (یعنی در قسمت های باقی مانده ریشه، زایده هایی شبیه غده های کوچک ساخته می شود). در شرایط حاد کمبود، ممکن است که گل ها نارس بمانند و نقاط رشد بمیرند.
در گوجه فرنگی، علائم با مرگ نقاط رشدی گیاه از برگ های انتهایی (جوان) شروع و به تدریج به
صورت کچلی به رنگ قهوه ای کم رنگ به برگ های بعدی و خوشه های گل و نیز ساقه ها امتداد می یابد و در نهایت قسمت گلگاه (نوک میوه) میوه های در حال رشد پوسیده می شود (پوسیدگی گلگاه) که این عارضه نیز در اثر تنش آبی یا رطوبت اضافی همراه با دمای پایین که منجر به کمبود جذب کلسیم می شود ایجاد خواهد شد. میوه ها کوچک و غیرطبیعی می شوند و عمر انبارداری آنها کاهش می یابد.
درمان کمبود کلسیم : خسارت ناشی از کمبود کلسیم با استفاده از محلول پاشی نیترات کلسیم (800 گرم در 100 لیتر آب) کاهش می یابد. لازم به ذکر است به منظور جلوگیری از برگ سوزی بهترین زمان محلول پاشی وقتی است که هوا ابری است یا در زمان طلوع و غروب آفتاب این عمل صورت می گیرد. کاربرد آهک در خاکهای اسیدی و کاهش مصرف کودهای پتاسیم و آمونیوم توصیه می شود. EC آب در محیط رشد زیر 2 میلی¬موس بر سانتیمتر نگه داشته شود زیرا افزایش EC باعث شیوع کاهش کلسیم خواهدشد.
منیزیم (Mg)
این عنصر در ساختمان کلروفیل گیاه بکار می رود و برای ساختن آن بسیار لازم و ضروری است. عنصر منیزیم، فسفر را در گیاه حمل می کند و به همین دلیل علامت کمبود آن ابتدا در برگ های مسن دیده می شود. کمبود منیزیم رایج ترین اختلال تغذیه ای در خیار می باشد.
از تأثیرات منیزیم بر روی گیاه می توان به موارد زیر اشاره داشت : مؤثر در ساختار کلروفیل، زودرس کردن میوه و یکنواختی محصول، ازدیاد اندازه ریشه و میوه، ازدیاد کیفیت و بازارپسندی.
علائم کمبود منیزیم غالباً در طی شرایط سرد و یا در خاک های سنگین و مرطوب ملاحظه می گردد زیرا در این شرایط ریشه ها فعالیت کمتری دارند. از طرف دیگر کمبود منیزیم اغلب در سبزیجات پس از مصرف نمک های سدیم و پتاسیم در خاک بروز می کند. کمبود (خصوصاً در خاک های سبک) ممکن است به دلیل ناکافی بودن یا شسته شدن منیزیم و یا زیاد بودن پتاسیم و کلسیم در محیط ریشه و به خاطر اثر رقابتی باشد. در خاک هایی که با بخار آب ضدعفونی شده اند، منیزیم به خوبی در دسترس گیاه قرار می گیرد. کمبود ممکن است در اثر آب گرفتگی، آسیب دیدگی و یا آلودگی ریشه به برخی بیماری ها، استرس، pH پایین و یا در زمان باردهی سنگین اتفاق بی
فتد.
علائم کمبود : در برگ های مسن فاصله بین رگبرگ ها به طرف داخل برگ زرد می شود و در صورتی که کمبود ادامه پیدا کند لکه های موجدار و قهوه ای با ظاهری چروکیده در برگ های پایینی (مسن) مشخص می شود و همچنین برگ ها در ادامه پیچ خورده و ضخیم می شوند. اگر گیاه فقط دچار کمبود منیزیم شده باشد نواحی مرده، تمام برگ را فرا می گیرد ولی اگر کمبود ازت هم عامل دیگری باشد ابتدا برگ ها سبز کم رنگ شده و سپس قبل از مرگ، قسمت های بین رگبرگ ها به رنگ زرد در می آید.
گاهی کمبود منیزیم با کمبود پتاسیم اشتباه گرفته می شود ولی کمبود پتاسیم به صورت برنزه شدن برگ ها و تولید رنگ قهوه ای قبل از مرگ بافت ها می باشد. در گوجه فرنگی، میوه ها کوچک مانده و بافت میوه نرم می شود و یقه میوه های رسیده سبز رنگ باقی می ما
ند.
درمان کمبود منیزیم : هر 2 هفته یک بار محلول پاشی با سولفات منیزیم (2 کیلوگرم در 100 لیتر) در حجم بالا (100-50 لیتر در 100 متر مربع) می تواند کمبود را کنترل نماید. برای جلوگیری از برگ سوزی بهتر است که محلول پاشی در شرایط ابری یا در عصر انجام گیرد.
گوگرد (S)
گوگرد در تشکیل پروتئین و تولید ویتامین تیامین و اسیدهای آمینه نقش دارد. کمبود این عنصر به ندرت اتفاق می افتد چون معمولاً همراه با سایر کودها بکار می رود.
در ضمن در مناطق صنعتی و آلوده این عنصر به مقدار زیادی وجود دارد و به صورت گاز دی اکسید گوگرد (SO2-) از طریق برگ جذب می شود.
از دلایل کمبود گوگرد می توان به موارد زیر اشاره کرد : خاک های با pH پایین (اسیدی)، خاک های شنی و سبک، کم بودن مواد آلی خاک، تهویه نامناسب خاک (شرایط غرقابی).
علائم کمبود : نشانه های کمبود گوگرد مانند علائم کمبود ازت است. برگ های پائینی (مسن)رنگ پریده شده و به رنگ سبز مایل به زرد در می آید. ساقه ها سفت و چوبی شده ولی نازک و طویل می شوند. ریشه ها نیز توسعه یافته ولی قطرشان کم می شود. در گیاهان مبتلا به کمبود گوگرد معمولاً مقدار زیادی کربوهیدرات و گاهی ازت جمع می شود.
درمان کمبود گوگرد : گوگرد در خاک به دو صورت معدنی و آلی وجود دارد. نیاز کودی گیاه را می توان با بکار بردن سوپر فسفات، سولفات آمونیوم، گل گوگرد و سولفات کلسیم برطرف کرد.
عناصر کم مصرف (میکروالمنت ها) (ریز مغذی ها)
آهن (Fe)
این عنصر در ساخت و تولید سبزین (کلروفیل) و بالطبع عمل تنفس و فتوسنتز و فعال کردن چند آنزیم که در فتوسنتز و تنفس شرکت دارند، نقش مهمی دارد. این عنصر در گیاه غیرمتحرک اگ های جوان ظاهر می شود.
علائم کمبود : علائم در ابتدای فصل رشد و از برگ های جوان شروع می شود و در مراحل اولیه فواصل بین رگبرگ ها به رنگ زرد روشن (کلروز) در می آید (ولی خود رگبرگ ها سببز باقی می مانند) سپس تمام برگ زرد می شود و به طور کلی کلروفیل از بین می رود اما عموماً سوختگی برگ و بافت مردگی دیده نمی شود. برگ های مسن به رنگ سبز تیره در می آیند. البته اگر کمبود حاد باشد رگبرگ های فرعی نیز کم رنگ شده و اگر برگ ها در معرض آفتاب شدید باشند احتمال سوختگی برگ ها نیز می رود. اندازه میوه ها نیز کوچک می ماند.
درمان کمبود آهن : زهکشی مناسب و هوادهی خوب خاک، قابلیت استفاده آهن را بالا می برد. محلول پاشی سولفات آهن (150 گرم در 100 لیتر آب) می تواند جهت درمان استفاده شود ولی اگر محلول پاشی مرتباً انجام نگردد علائم کمبود مجدداً بروز خواهد کرد.
منگنز (Mn)
نیاز گیاه به این عنصر بسیار کم است. وظیفه این عنصر در گیاه مانند آهن می باشد و در تشکیل کلروفیل دخالت دارد. این عنصر در گیاه غیرمتحرک است و معمولاً در برگ های مسن (پایینی) تجمع می کند. منگنز حلالیت آهن را کم می کند و فراوانی آن سبب ایجاد کمبود آهن و ظهور علائم آن می شود لذا کمبود و فراوانی منگنز هر دو سبب زدی گیاه می شود (علائم کمبود و سمیت آهن و کمبود منگنز مشابه می باشد البته باید توجه داشت که کمبود منگنز نادر است).
علائم کمبود : بافت برگهای میانی و بالایی (جوان) به رنگ سبز مایل به زرد در می آید در حالی که نواحی امتداد رگبرگ های فرعی و اصلی سبز باقی می ماند. تشخیص آن گاهی با کمبود منیزیم قابل اشتباه است. برگ های جوان زودتر تحت تأثیر قرار می گیرند وعلائم کمبود را نشان می دهند. ساقه ها و برگ ها کوچک و باریک مانده و گاهی جوانه گل ها زرد می شود. در گوجه فرنگی
علائم با زرد شدن تمام سطح برگچه ها به صورت لکه های مواج شروع می شود که در ادامه به صورت نقاط سوخته شده در می آید که با بزرگتر شدن آنها بافت مرده ای ایجاد می شود.
درمان کمبود منگنز : محلول پاشی سولفات منگنز (500 گرم در 100 لیتر آب) روی برگ یا به مقدار 50 گرم در هر متر مربع خاک برای اصلاح کمبود این عنصر توصیه می شود. این کود به خاطر خاصیت اسیدزایی در درازمدت سبب کاهش pH خاک می شود.
مس (Cu)
این عنصر به عنوان کاتالیزور و تنظیم کننده (برای فعال سازی برخی آنزیم ها) عمل می کند. اگر چه این عنصر در گیاهانی که به خوبی تغذیه شده اند قابل انتقال است ولی تحرک آن در گیاهانی که با کمبود مواجه هستند به شدت کاهش می یابد و کمبود آن در بافت های جوان مشاهده می شود.
علائم کمبود : رشد گیاه (شاخه، ریشه) متوقف و گلدهی محدود، ارتفاع گیاه کم، میانگره ها کوتاه و برگ ها کوچک می شوند. در مراحل اولیه لکه های زردی در قسمت میانی برگ های بالغ (مسن) ظاهر می شود ولی بعد علائم کمبود در اندام های فوقانی گیاه بوجود می آید و برگ ها به رنگ سبز روشن (کلروز) درآمده و به سمت پایین پیچیده می شوند. چند میو تشکیل شده، رشد کمی داشته و کوچک هستند.
درمان کمبود مس : محلول پاشی با محلول سولفات مس به میزان یک گرم در لیتر به همراه 5 گرم در لیتر آهک (برای تنظیم PH محلول) جهت رفع کمبود مؤثر است.
روی (Zn)
از عناصر کم مصرف ولی با اهمیت که در رشد و میوه دهی و مقاومت بوته بالاخص در مقابل بیماری های قارچی مانند سفیدک دروغی نقش اساسی دارد در تشکیل کلروفیل و سنتز هورمون های گیاهی (بخصوص هورمون اکسیژن) نیز دخیل می باشد. عمل چندین آنزیم در گیاه وابسته به عنصر روی می باشد.
علائم کمبود : علائم ابتدا در برگ های جوان ظاهر می شود و برگ های تازه، به طور غیرطبیعی کوچک می مانند و به رنگ زرد یکنواخت یا لکه موجی شده در بین رگبرگ ها، دیده می شوند و به تدریج برگ ها به طرف داخل (پایین) پیچیده می شوند و زودتر از موعد می ریزند. کوتاه شدن فاصله بین بندها و میانگره های انتهایی و حالت جارویی شدن (رشد متراکم و انبوه در قسمت انتهایی گیاه) و کاهش گلدهی و ریزش گل ها و در نتیجه کاهش عملکرد از علائم دیگر می باشد.
درمان کمبود روی : محلول پاشی با سولفات روی (500 گرم در 100 لیتر آب) به راحتی کمبود روی را برطرف می نماید.
بر (B)
این عنصر به عنوان تنظیم کننده عمل می کند. همچنین این عنصر ظهور اثرات ناشی از کمبود کلسیم را به تأخیر می اندازد اما نمی تواند جایگزین آن شود. عنصر بر تمایل به محلول نگه داشتن کلسیم دارد و به عنوان تنظیم کننده نسبت پتاسیم به کلسیم و جذب ازت عمل می کند. همچنین توازن واکنش های اکسیداسیون و احیاء را در سلول حفظ می کند. در رشد مریستم ها و متابولیسم هیدرات های کربن نیز نقش دارد.
علائم کمبود : خشبی شدن ساقه ها، کوچک شدن فاصله بین گره ها، مرگ جوانه ها و انشعابات انتهایی و نقاط رشدی، افزایش رشد جوانه های جانبی و ایجاد ظاهر پرپشت و بدشکل از علائم کمبود این عنصر است. کمبود این عنصر ابتدا به بافت های در حال رشد، ریشه ها و ساقه ها اثر می گذارد و علائم به ندرت در قسمت های مسن تر ظاهر می شود. برگ های جوان به رنگ ارغوانی کم رنگ و سپس قهوه ای و در نهایت زرد رنگ در می آیند. دمبرگ ها و رگبرگ ها ترد و شکننده شده، تغییر شکل یافته و برگ ها پیچیده و فنجانی شکل (نامنظم و بدشکل) می شوند. در حاشیه برگ های جوان سوختگی و بافت مردگی دیده می شود. میوه ها نامنظم و غیرطبیعی شده و میوه های تازه از بین رفته و یا نارس می مانند.
درمان کمبود بر : زمانی که به درمان گیاهانی که کمبود بر دارند اقدام می شود باید دقت کرد که از میزان مناسبی از این عنصر استفاده شود چرا که استفاده بیش از حد مجاز باعث ایجاد مسمومیت در گیاه می شود. استعمال 10 کیلوگرم بوراکس در هکتار برای خاک هایی که فقر بر دارند قبل از کشت ضروری می باشد. محلول پاشی بوراکس (100 گرم در 100 لیتر آب) نیز می تواند توصیه شود.
عملیات کوددهی
رشد مطلوب گیاه و حصول حداکثر کیفیت و کمیت محصول، مستلزم مصرف مقدار کافی و متعادل از عناصر پرمصرف و کم مصرف در خاک است. به افزودن این عناصر به خاک و ایجاد توازن این عناصر در خاک و عملیاتی در خاک که سبب تبدیل فرم غیرقابل جذب عناصر به فرم قابل جذب می شود عملیات کوددهی گویند.
مقدار دقیق مصرف کود برای گلخانه با توجه به نتیجه تجزیه خاک، بافت خاک، مراحل رشدی (سن بوته)، وضع ظاهری بوته ها، میزان باردهی و همچنین تشخیص و تجربه مسئول گلخانه تعیین می شود.
کوددهی باید به موقع و به مقدار لازم انجام شود. اگر چه کودها، سلامتی، رشد قوی تر و عملکرد بالاتر گیاه را باعث می شوند ولی استفاده بیش از حد کود، اقتصادی نبوده و
باعث ایجاد مشکلاتی همچون شوری خاک، پژمردگی گیاه، ایجاد مسمومیت، عدم جذب سایر عناصر، چرمی شدن برگ ها و ایجاد حاشیه زرد رنگ اطراف برگ های مسن شده و در نهایت رشد گیاه و تولید محصول را کاهش می دهد. تجمع مقدار زیادی از املاح خاک منجر به شوری خک و عدم تعادل بین عناصر در خاک و گیاه می گردد. کاربرد کود بایستی براساس آزمایش منظم خاک و برگ و نشانه های برگی باشد.
انواع کودها
کودهای مورد استفاده در امر گلخانه داری انواع مختلفی دارند که در دو گروه کودهای شیمیایی و کودهای آلی قرار می گیرند و هر کدام برای منظور خاصی بکار گرفته می شوند.
کودهای شیمیایی
کودهای شیمیایی به منظور افزایش مواد معدنی خاک و تأمین عناصر موردنیاز گیاه، مورد استفاده قرار می گیرند. کودهای شیمیایی در برگیرنده عناصر مختلفی هستند. ترکیب شیمیایی کودها، درصد عناصر غذایی موجود در آنها و درجه خلوص کودهای شیمیایی با همدیگر متفاوت است و این تفاوت در مقدار مصرف، نحوه مصرف، زمان مصرف و میزان اثربخشی آنها تأثیر دارد. بهترین نوع کودهای شیمیایی کودهای قابل حل در آب است که به نسبت دارای ازت، فسفر، پتاس و سایر مواد معدنی کم مصرف (ریز مغذی) می باشد. انواع کودهای شیمیایی عبارتند از :
کودهای ماکرو
این کودها تأمین کننده عناصر ماکرو (پرمصرف) در خاک هستند و عبارتند از :
الف) کودهای ازته
این کودها دارای عنصر ازتند. این ازت به صورت یون نیترات NO3- و یون آمونیوم NH4+ است که فرم جذب آنها متفاوت است. ازت مسئول رشد سبزینه ای و تأمین کننده انرژی لازم در ابتدای رویش گیاه می باشد و باعث تشکیل اندام های جدید و شاخ و برگ زیاد و ایجاد سطح فتوسنتز کننده و تولید کننده خواهد شد.
از کودهای ازته معمول می توان به موارد زیر اشاره کرد :
کودهای آمونیاک : که به دو دسته بدون آب و مایع دیده می شوند که 82% آن ازت است. اما در محیط گلخانه به دلیل خاصیت آمونیاکی بودن، کاربرد زیادی ندارند. بخصوص اگر کود آمونیاکی روی سطح خاک باشد، گاز آمونیاک تولید شده و برگ سوزی ایجاد می شود. بنابراین از این دسته کودها معمولاً استفاده نمی شود.
کودهای اوره : این کود، در میان کودهای ازته رایج ترین کود است. 46% ازت دارد. کود اوره با توجه به شکل فرمولش CO(NH2)2 آمونیومی است. البته در شرایط معمول اگر کوده
ای ازته دیگر موجود باشند از کود اوره استفاده نمی کنند زیرا این کود در شرایط رطوبت خاک، حالت کلونی می گیرد و ایجاد گاز آمونیاک می کند که در محیط سربسته گلخانه اثرات نامطلوبی روی گیاه می گذارد. اما از لحاظ اینکه یک کود بسیار ساده و راحت است کاربرد دارد (چه مصرف مستقیم و چه محلول با آب آبیاری). بعد از مصرف این کود، عمل تهویه شدید انجام می دهند که گاز آمونیاک خارج شود. در سیستم آبیاری قطره ای از این کود به کرات استفاده شده زیرا خاصیت انحلال زیاد در آب دارد. کود اوره را می توان قبل از کاشت محصول و یا به صورت سرک بعد از آنکه گیاه مقداری رشد کرد به خاک داد.
کودهای اوره را معمولاً تقسیم می کنند (کود سرک). مثلاً در یک گلخانه 500 متر مربعی، این کود را به 4 یا 5 قسمت تقسیم کرده و یک قسمت را در عملیات خاک ورزی همراه فسفر و پتاسیم اضافه می کنند و بقیه را در زمان رشد اضافه می نمایند. دلایل اینکه تمامی کود اوره قبل از کشت اضافه نمی شود به دلیل محلولیت زیاد آن در آب است و از اینرو به سرعت شسته شده و از دسترس گیاه خارج می شود و گیاه در ملاح بعدی رشد با کمبود مواجه می شود.
کودهای آمونیومی : این کودها عبارتند از :
الف) نیترات آمونیوم. 35% ازت دارد و بهترین کود ازته است و به دیگر فرم های ازته ترجیح داده می شود. هر دو فرم قابل جذب گیاه (یون NO3 و یون NH4) را دارد و مثل اوره خاصیت انحلال زیادی دارد.
ب) سولفات آمونیوم. 20% ازت دارد. کودهای سولفات دار معمولاً در خاک با احتیاط بیشتر استفاده می شوند زیرا وجود سولفات و گوگرد خاک را به اسیدی شدن سوق می دهد.
در خاک هایی که pH بالا دارند (خاک قلیایی) جهت تأمین ازت از کودهایی که خاصیت اسیدی دارند (مانند نیترات آمونیوم و سولفات آمونیوم) استفاده می شود و در خاک هایی که pH پایین دارند (خاک اسیدی) جهت تأمین ازت از کودهایی که خاصیت قلیایی دارند (مانند اوره) استفاده می شود.
ب) کودهای فسفره
فسفر موجود در کودهای شیمیایی معمولاً به صورت یون NPO42- و یون H2PO4- است که فرم جذب آنها متفاوت است.
فسفر در باردهی و توسعه گیاه و توسعه ریشه مخصوصاً در مراحل ابتدایی نقش مهمی دارد. جذب فسفر در مراحل جوانی بیشتر از مرحله پیری می باشد. در کمبود فسفر برگ های انتهایی کوچک می ماند و لکه های قهوه ای در برگ ایجاد می شود. به علت مصرف بالای فسفر در گیاه، جایگزینی آن در هر مرحله ای از کشت ضروری است.
فسفر در خاک ممکن است به صورت معدنی و آلی یافت شود. فسفر در خاک حالت تثبیت
شوندگی بسیار بالایی دارد و خاصیت شسته شدن ندارد زیرا جذب میکروارگانیزم های خاک، میکروارگانیزم های مواد آلی ورس های موجود در خاک می شود. واکنش pH خاک در قابل استفاده ساختن فسفر اهمیت زیادی دارد. فسفر در خاک های قلیایی با املاح کلسیم و در خاک های اسیدی با املاح آهن و منیزیم به صورت ترکیبات غیرقابل استفاده و تثبیت شده در می آید.
کودهای فسفره عبارتند از :
کودهای سوپر فسفات : معمولی و تریپل، فسفات معمولی حاوی 20% فسفر به صورت P2O5 . تریپل حاوی 46-43% فسفر به صورت P2O5 می باشد. سوپر فسفات تریپل در گلخانه کاربرد
زیادی دارد.
اسید فسفریک : حاوی 54% فسفر به صورت P2O5 است. این کود از نظر تأمین فسفر خاک مناسب است. در آبیاری قطره ای چون به صورت محلول است مفید بوده و علاوه بر تأمین فسفر، حالت اسیدی کود سبب باز شدن گرفتگی سیستم آبیاری می شود.
فسفات های آمونیوم : این کود در دسته اول از لحاظ تأمین فسفر قرار دارد و شامل فسفات مونوآمونیوم (48% فسفر به صورت P2O5) و فسفات دی آمونیوم (46% فسفر به صورت P2O5) می شود.
کودهای فسفره قبل از کشت محصول مصرف می شوند و مصرف سرک ندارند. اغلب کودهای فسفره، انحلال بسیار کمی دارند و سرعت تجزیه این کودها کم است بنابراین در محل استقرار خود باقی می مانند. پس باید حتی المقدور در منطقه توسعه ریشه استفاده شوند تا سریعاً توسط ریشه جذب شده و امکان تثبیت نداشته باشند. لذا توصیه می شود که کود به صورت نواری و حدود 15 سانتیمتر زیر خط کشت، پخش شود.
در کشت های محدود گلخانه، فسفر با پتاسیم و با خاک مخلوط می شود. در سیستم جوی و پشته، کنار جوی را به صورت طولی کمی شکاف داده و قبل از کشت کود فسفر را می پاشند و دفن می کنند در این صورت حداکثر استفاده از کود خواهد شد. در سیستم آبیاری قطره ای، از کنار خط کشت دفن جزئی انجام می دهند.
در مصرف کودهای فسفره نباید زیاده روی شود زیرا در صورت بروز مسمومیت بالای فسفر چاره ای جز تعویض خاک گلخانه نمی باشد زیرا به علت خاصیت تثبیت شوندگی فسفر در خاک، عملیات آب شویی هم نمی تواند در برطرف کردن اضافی این عنصر تأثیر چندانی داشته باشد.
ج) کودهای پتاسه
پتاسیم در ایجاد بافت های نگهدارنده نقش مهمی دارد، وارد فعالیت های بیوشیمیایی و آنزیمی می شود. کمبود پتاسیم و زیادی ازت باعث بوجود آمدن بافت های ترد و آبدار شده و شرایط را برای ورود بیماری ها و قارچ ها، حشرات و میکروارگانیزم ها فراهم می کند. پتاسیم باعث ضخیم تر شدن لایه های خارجی کوتیکول شده و از کلانشیم و اسکلرانشیم محافظت می کند. انتقال مناسب تر ترکیبات غذایی گیاه با وجود پتاسیم صورت می گیرد. در اثر وجود پتاسیم یک سری واکنش های شیمیایی انجام شده و باعث انتقال عناصر خاصی به منطقه زایشی گیاه می شود. در کمبود پتاسیم اطراف برگ رگه های زرد رنگ بوجود می آید. بحرانی ترین زمان برای تأمین پتاسیم مرحله اول رشد گیاه است. پتاسیم در کشت های فضای باز مصرف بیشتری دارد. در گلخانه نیز مقدار پتاسیم بیشتر از ازت و فسفر استفاده می شود.
از کودهای پتاسه معمول می توان به موارد زیر اشاره کرد :
کلرور پتاسیم : فراوان ترین ترکیب پتاسیم در طبیعت است. دارای 50% پتاسیم خالص 2 یا 60% پتاسیم به صورت K2O است. اگر نیاز زیادی به پتاسیم در گلخانه وجود داشته باشد نباید از این کود استفاده کرد زیرا کلر زیادی دارد و باعث ایجاد مسمومیت در گیاه می شود.
سولفات پتاسیم : این کود از اثر اسید سولفوریک بر کلرور پتاسیم بدست می آید. دارای 44-41% پتاسیم خالص یا 50-47% پتاسیم به صورت K2O است. حلالیت کمتری دارد. به صورت بسته های 50 کیلوگرم قبل از کشت استفاده می شود. البته اگر به علت وجود سولفات استفاده نشود بهتر است.
نیترات پتاسیم : این کود در دسته اول از لحاظ تأمین پتاسیم قرار دارد. 38% پتاسیم خالص یا 44% پتاسیم به صورت K2O دارد. مقداری از نیاز به ازت (13% ازت خالص) را هم تأمین می کند.
کودهای میکرو (ریزمغذی ها)
این کودها تأمین کننده عناصر میکرو (کم مصرف) در خاک هستند و در کشت های گلخانه ای بسیار استفاده می شوند. به صورت پودری و مایع هستند. در خاک به صورت کاتیون بوده و تثبیت می شوند. از طریق خاک استفاده نمی شود و بیشتر به صورت محلول در آب آبیاری و یا محلول پاشی روی برگ کاربرد دارند.
عناصر موردنیاز یا به صورت کود کامل استفاده می شود و یا به صورت تک عنصر، مثلاً سولفات روی جهت جلوگیری از برگ سوزی در ترکیب با کود اوره بکار برده می شود. هر کدام از این کودها با نسبت (دز Dose) 1 در 1000 استفاده می شوند فقط بر (B) 5/0 در 1000 استفاده می شود. آهن، روی، منگنز و منیزیم به صورت سولفات وجود دارد که در ترکیب با اوره به صورت 2 روز در میان تکرار می شود. یعنی هر 2 روز یک بار یکی از عناصر استفاده می شود سپس یک کود کامل
(NPK) استفاده می شود و دوباره همین روش تکرار می گردد. به عبارت دیگر بعد از برداشت محصول هر 18 روز یک بار (بعد از یک دوره کودی) از کودهای کامل استفاده می شود.
در کمبود آهن از ترکیبات کلاته آهن و سکوسترین (که در بین کشاورزان از محبوبیت خاصی برخوردار است) و فری پلکس به صورت خاک مصرف یا برگ پاشی (محلول پاشی) استفاده می شود. سولفات آهن نیز به صورت برگ پاشی استفاده می شود.
کمبود منگنز با استفاده از سولفات منگنز رفع می شود.
عنصر مس به صورت مستقیم استفاده نمی شود و به صورت تک عنصر نمی باشد و معمولاً به صورت استاندارد در دیگر کودهای میکرو وجود دارد. مس با استفاده از قارچ کش هایی مانند مانب، رینب، دودین، اکسی کلرور مس تأمین می شود. از سولفات مس استفاده نمی شود زیرا از سوزانندگی شدید برخوردار است و برگ از بین می رود.
برای کمبود روی از سولفات روی یا ترکیبات کلاته روی استفاده می شود.
رفع کمبود بر از طریق استفاده از بورات سدیم یا براکس یا اسید بوریک تأمین می شود.
رفع کمبود مولیبدن از طریق استفاده از مولیبدات سدیم یا آمونیوم به صورت تک عنصر و محلول پاشی استفاده می شود.
در یک روز ابری که کنه یا شته طغیان کرده باشد می توان از کودها در ترکیب با قارچ کش ها و حشره کش ها استفاده کرد. سموم حشره کش اغلب به صورت پودری کاربرد دارند. از سم بی متروزین یا چس (با دوره کارنس 1 روز) نیز برای نابودی شته ها استفاده می شود. یک فرمول به صورت زیر می باشد :
سولفات روی (1 در 1000) + اوره (1 در 1000) + قارچ کش (2 در 1000) + شته کش یا کنه کش (2-5/1 در 1000).
کودهای آلی (حیوانی و گیاهی)
کودهای آلی به منظور افزایش مواد آلی خاک، بهبود ساختمان فیزیکی خاک، پایداری ساختمان خاک و افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک مورد استفاده قرار می گیرند. کودهای آلی را می توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد :
الف) کودهای دامی (حیوانی) : شامل کود گاو، گوسفند، اسب و مرغ می شود. در خاک هایی که کود دامی مصرف شده باشد نیاز به کود شیمیایی کمتر است. البته از لحاظ تأمین عناصر غذایی در کشت گلخانه ای نمی توان به کودهای دامی اتکا کرد زیرا به علت مصرف بالای گیاهان گلخانه ای باید حجم زیادی کود اضافه کرد که نمی صرفد. ارزش اصلی کودهای دامی تغییرات فیزیکی در خاک و اصلاح بافت خاک است.
درصد میزان عناصر موجود در انواع کودهای حیوانی
نوع کود درصد رطوبت N P205 K20
گاوی 86 5 6 5/4
مرغی 73 10 10 5/4
اسبی 80 6 2 6
گوسفندی 70 9 7 5/9
کود دامی باید کاملاً پوسیده و فاقد هر گونه عامل بیماری زا، تخم و لارو حشرات، بذور علف های هرز و شن باشد. معمولاً به ازای هر 1000 متر مربع گلخانه، از 5 تا 7 تن کود دامی (کود گاوی) کاملاً پوسیده استفاده می شود. میزان بیشتر از این باعث افزایش شوری خاک خواهد شد. کود دامی تازه به ریشه آسیب می رساند و گاز آمونیاک متصاعد شده برای ریشه گیاه سمی بوده و در فضای گلخانه باعث سوختگی برگ ها می شود.
طرز صحیح عمل آوری کود حیوانی : کود تازه را همراه با 60 تا 70 درصد حجم خود از کاه و کلش جو و گندم یا برنج مخلوط نموده و به ازای هر تن کلش مصرفی 100 کیلوگرم اوره به آن اضافه و در چاله ای یا روی زمین کپه نموده و در صورت کمبود رطوبت به آن آب اضافه کرده و روی آن را با پلاستیک سیاه پوشانده تا عمل تخمیر صورت پذیرد. دمای توده فوق به 80 درجه سانتیگراد می رسد و تمام عوامل بیماری زا و بذور عـلف های هـرز از بیـن می رود. این تـوده پس از 3-2 ماه قابـل استفاده می شود.
روش های کوددهی
بهترین زمان برای کوددهی زمانی است که گیاه در طول رشد و نمو خود به عناصری که در ترکیب کود موجود است، نیاز دارد. کوددهی به موقع باعث رشد مطلوب گیاه، افزایش کیفیت و کمیت محصول و افزایش مقاومت محصول در برابر آفات و بیماری های قارچی می شود. عواملی مانند شرایط آب و هوایی گلخانه، نوع گیاه، روش کاشت، نیازهای غذایی گیاه در مراحل مختلف رشد، کیفیت آب، نحوه آبیاری و . . . در تعیین زمان و روش کوددهی تأثیر دارد
. گروهی از کودها را قبل از کاشت و گروهی را بعد از کاشت به خاک می دهند.
کودهای آلی (حیوانی و گیاهی) را قبل از کاشت و در مرحله آماده کردن بستر به خاک اضافه می کنند.
روش های معمول کوددهی عبارتند از :
1 اختلاط کود با خاک : این روش بیشتر در زمین های زراعی و کشت فضای باز و گاهی در گلخانه کاربرد دارد. در این روش معمولاً کود شیمیایی (مخصوصاً کودهای پایه NPK) روی خاک پاشیده می شود و به وسیله عملیات شخم زیر و رو می گردد تا کاملاً با خاک مخلوط شده و در عمق مناسب خاک قرار گیرد. در ضمن می توان شیارها یا شکاف هایی در روی خاک ایجاد کرده و کود را داخل آنها قرار داد. بر این اساس چندین روش کوددهی مورد استفاده قرار می گیرد :
الف) روش تزریقی : در مزارع بزرگ به وسیله تجهیزاتی که حالت پاشنه دارد و جلوی سوک گاوآهن قرار می گیرد، کود در خاک تزریق می شود (مثل تزریق آمونیاک محلول).
این روش در گلخانه کاربردی ندارد.
ب) روش پراکندن : این روش قبل از کشت محصول برای تمام کودهای جامد عملی است. زمین را آماده کرده و کود را در سطح خاک پاشیده و به طور یکنواخت با شن کش، 15-10 سانتیمتر زیر خاک مدفون می کنند تا در منطقه توسعه ریشه قرار گیرد.
ج) روش نواری : کود به عرض 5-2 سانتیمتر در 3-8 سانتیمتری حاشیه بذر قرار می گیرد. در این روش از تثبیت زیاد کود جلوگیری خواهد شد. کودهای فسفر را می توان به این روش به خاک اضافه نمود.
د) روش کناری : در حاشیه جوی، شکافی ایجاد کرده و کود در داخل این شکاف دفن می شود.
2 انحلال کود با آب آبیاری (کود آب) : این روش بهترین روش تغذیه گیاهان گلخانه ای است به شرط آنکه بافت خاک سبک باشد. این روش در مورد کودهای مایع که در تانک کاملاً محلول می شوند و برخی از کودهای جامد حل شونده (مثل اوره، نیترات آمونیوم، اسید فسفریک، نیترات پتاسیم) کاربرد دارد.
3 محلول پاشی روی برگ : بیشتر در مورد عناصر کم مصرف یا میکرو (ریزمغذی) و زمانی که گیاه علائم کمبود عنصر غذایی خاصی را نشان می دهد کاربرد دارد. این روش بیشتر در سه مورد زیر استفاده می شود :
الف) نیاز به عکس العمل سریع گیاه نسبت به عنصر می باشد. در مواقعی که گیاه دچار کمبود می باشد به جای اضافه نمودن عنصر به خاک، به علت کندی جذب عنصر توسط ریشه و طولانی بودن زمان انتقال آن به برگ، بهتر است کود مستقیماً روی برگ ریخته شود تا به سرعت جذب و در نتیجه کمبود سریعاً رفع شود.
ب) خطر تثبیت عنصر در داخل خاک ناشی از نوسان اسیدیته خاک وجود دارد. در این حالت اگر عنصر به خاک داده شود به فرم غیر قابل جذب در م
ی آید.
ج) تأخیر در دور آبیاری وجود دارد ولی نیاز به تأمین عنصر است. اگر رطوبت خاک کافی نباشد، پاشیدن کود روی خاک و جذب عنصر از خاک توسط گیاه امکان ندارد و عنصر حالت سمیت پیدا می کند در این صورت می توان عنصر را از طریق محلول پاشی بکار برد.
آماده سازی بستر کاشت
آماده سازی بستر کاشت عبارت است از : تأمین شرایطی مناسب و متعادل از نظر آب و هوا و عناصر غذایی در محیط ریشه برای جوانه زنی بذر، رشد گیاه، استقرار گیاه و حصول عملکردی با کمیت و کیفیت بالا.
برای رسیدن به این هدف در کشت خاکی باید موارد زیر را رعایت نمود : 1) بهبود و حفظ خصوصیات فیزیکی و شیمیمایی خاک و تنظیم اسیدیته (pH) آن. 2) اضافه نمودن کودهای شیمیایی، حیوانی و آلی به خاک در حد لازم. 3) بهبود تهویه خاک با عملیات خاک ورزی و هوادهی و سرعت بخشیدن به فرآیند تجزیه مواد آلی و حیوانی. 4) افزایش زهکشی و نفوذپذیری خاک نسبت به آب و هوا. 5) ضدعفونی خاک برای کنترل آفات، بیماری ها و بذور علف های هرز. 6) انجام عملیات آب شویی برای کاهش شوری (EC) خاک. 7) جمع آوری بقایا و اضافات محصول.
خصوصیات بستر کاشت
بستر کاشت در گلخانه ها به دو صورت خاکی و یا هیدروپونیک (بدون خاک) هستند که :
در کشت خاکی، ریشه گیاه در خاک قرار می گیرد. در این روش مدیریت تغذیه آسان بوده و نیاز به دانش فنی زیادی ندارد ولی مقداری از مواد غذایی مصرفی از دسترس گیاه خارج و بیماری های خاک زی همواره کشت را تهدید می کنند.
در کشت هیدروپونیک (بدون خاک) ریشه گیاه در موادی نظیر پرلیت (پرلایت)، پشم سنگ، لیکا، سنگریزه، ماسه و . . . قرار داده می شود و آب و مواد غذایی مستقیماً در دسترس گیاه قرار می گیرد که این روش باعث کاهش مصرف آب، کاهش بیماری های خاکزی، افزایش عملکرد و واحد سطح می شود اما نیاز به دانش فنی بالا و مدیر کارآزموده و متخصص دارد و هزینه احداث هم 20-15 درصد افزایش می یابد.
رشد گیاهان بستگی کامل به روابط آب، خاک و گیاه دارد. به عبارت دیگر رشد گیاه در محیط کشت خاکی تابع ساختمان، بافت، اسیدیته، ظرفیت تبادلی و وجود عناصر کم مصرف و پر مصرف موجود در خاک می باشد.
خاک از نظر تأمین چهار نیاز اصلی گیاه یعنی آب، مواد غذایی (آلی و معدنی)، اکسیژن و نگهداری گیاه حائز اهمیت است. آب همراه با املاح حل شده، در داخل خلل و فرج خاک قرار می گیرد و تشکیل محلول خاک را می دهد که برای تغذیه و تأمینآب موردنیاز در رشد گیاه حائز اهمیت است. اکسیژن نیز در داخل خلل و فرج خاک قرار می گیرد و هوای لازم برای تنفس ریشه و میکروارگانیزمهای خاک را تأمین کرده و دی اکسید کربن و سایر گازهای تولید شده به وسیله آنها را از محیط ریشه خارج می کند. مواد غذایی نیز به صورت ترکیبات آلی و معدنی در
خاک وجود دارند. این مواد ممکن است به صورت نامحلول و غیرقابل دسترس برای گیاه باشند و یا در شکل های محلول و قابل تبادل وجود داشته باشند که در این صورت به راحتی برای گیاه قابل استفاده خواهند بود.
به طور متوسط در شرایط مطلوب برای رشد گیاه، خاک باید دارای 45% مواد معدنی، 5% مواد آلی، 25% آب و 25% هوا باشد.
بهترین خاک برای تولید محصولات گلخانه ای، خاکی با بافت سبک و متوسط یا شنی – لوم (Sandy Loam) می باشد زیرا هم دارای عناصر و مواد غذایی لازم می باشد و هم از تخلخل و زهکشی خوبی برخوردار است.
به طور کلی یک بستر کاشت مناسب باید دارای ویژگی های زیر باشد :
1) دارای بافت و ساختمان مناسب باشد.
2) دارای مواد مغذی و معدنی باشد.
3) دارای مواد آلی باشد.
4) دارای منافذ کافی (تخلخل) بوده و از تهویه خوبی برخوردار باشد.
5) دارای زهکشی مناسب باشد.
6) دارای اسیدیته مناسب باشد.
7) دارای املاح (شوری) مناسب و متعادل باشد.
8) عاری از آفات و بیماری ها و بذور علف های هرز باشد.
در چنین بستری عملیات کاشت بذر و کنترل علف های هرز و کنترل آفات و بیماری های ریشه ای بهتر انجام می گیرد. در ضمن بین آب، هوا و مواد غذایی یک تبادل مناسب و متعادل بوجود می آید وریشه ها به آسانی آب و مواد غذایی را جذب کرده و در نتیجه گیاه رشد بهتری داشته و کیفیت و کمیت محصول افزایش می یابد.
ضدعفونی خاک گلخانه
از جمله کارهای لازمی که در امر کشاورزی انجام می شود عملیات آیش و تناوب زراعی برای پاک کردن خاک از عوامل آلوده کننده می باشد. بدین معنی که اگر امسال
در زمینی محصولی کشت گردید، در سال بعد یا در آن زمین کشت انجام نمی شود یا اینکه محصول دیگری که هم خانواده محصول قبلی نباشد و همچنین کمک به وضعیت خاک نماید، کشت می شود. برای مثال در زمین هایی که شور گردیده، کشاورزان با کشت جو به شیرین کردن آن کمک می کنند.
– در امر گلخانه داری نمی توان خاک را برای کشت محصول دیگر جابجا کرد (شخم زد). از طرفی آیش گذاشتن زمین و کشت نکردن گلخانه نیز از لحاظ اقتصادی صرف نمی کند. بنابراین باید با انجام یک سری عملیات ضدعفونی، خاک گلخانه ها و خزانه های تولید نشاء را برای دوره کشت بعدی آماده و عاری از آلودگی نمود.
– در صورتی که برای اولین بار عملیات کشت انجام می گیرد و یا خاک محل کشت چند سالی است که کشت نشده، احتمالاً خاک فاقد عوامل بیماری زا می باشد ولی برای کشت های بعدی حتماً باید خاک گلخانه را ضدعفونی نمود زیرا در غیر این صورت خاک، آلودگی قارچی یافته و در کشت بعدی مشکلات زیادی بوجود می آورد. علف های هرز نیز میزبان برخی از بیماری ها و مکانی برای پنهان شدن آفات مختلف مانند شته ها هستند. همچنین بعضی آفات در زیر کلوخ ها و شکاف ها دوره کمون خود را می گذرانند.
ضدعفونی خاک با آفتاب (آفتاب دهی) (سولاریزاسیون)
این روش به عنوان ضدعفونی موقت در طول تابستان و اتمام فصل تولید (که معمولاً مصادف با شدت گرمای تابستان خواهد بود)، برای کاهش و از بین بردن بیماری ها و آفات بکار می رود. روشی ساده و قابل دسترس است و در شرایطی که عمل ضدعفونی امکان ندارد انجام می شود. بهترین موقع در تیر و مرداد برای حداکثر بهره وری از نور است و در این زمان گلخانه فاقد کشت است. قبل از سولاریزاسیون ابتدا خاک را به وسیله بیل یا تراکتور شخم عمیق می زنند و بعد آبیاری سنگین انجام می دهند (بهترین حالت این است که یک آبیاری قبل از عمل تراکتور انجام شود)، اگر گلخانه پوشش داشته باشد کل منافذ را می پوشانند و زمانی که شخم و آب داده شد، درب گلخانه را می بندند و گلخانه یک تا دو ماه به همین حالت می ماند.
در تابستان دمای زیر پلاستیک تا حدود 90-80 درجه سانتیگراد بالا می رود. روش بهتر این است که پلاستیک های پوشش گلخانه برداشته شده و پس از پخش کود حیوانی و شخم زدن و تسطیح زمین، یک آبیاری سنگین انجام شده و پس از فروکش کردن آب، زمین را با پوشش یکدست نایلون پوشاند و در دو سر گلخانه شانه خاکی ایجاد کرده و پلاستیک را مدفون نمود. پلاستیک نباید منفذ داشته باشد. این عمل معمولاً در تابستان انجام شده و مدت آن نباید کمتر از یک ماه باشد (هر چه بیشتر بهتر).
در این حالت در اثر دمای بالا و گازهای متصاد شده، درجه حرارت زیر نایلون به 100 درجه سانتیگراد می رسد و خاک تا عمق 40-30 سانتیمتری از بذر علف های هرز، اسپورهای قارچ های
خاک زی و حشرات و کنه ها و نماتودها تا حدودی عاری می شود. این روش، روش خیلی کاملی نیست ولی ارزانی روش، سهولت انجام، کم خطر بودن آن و عدم مضرات جنبی از محاسن آن می باشد.
می توان زیر پوشش نایلونی از قارچ کش ها (کاپیتان، مانکوزب) همراه با کود دامی تازه استفاده کرد. گاز ایجاد شده در نتیجه تخمیر کود، در کاهش اسپورهای قارچ های خاک موثر است.
این ضدعفونی هر 2 سال یکبار انجام می شود. وقتی روی زمین گلخانه برای چند دوره، کشت مشابه انجام می شود حتماً ضدعفونی خاک لازم است. اگر بستری احتیاج به آب شویی دارد، ضدعفونی خورشیدی باید بعد از عمل آب شویی انجام گیرد.
ضدعفونی خاک با بخار آب
در این روش میکروارگانیزم های مفید خاک کمتر از بین می روند و روش پاک و سالمی می باشد. مانند روش قبل، سطح خاک را با نایلون پوشش داده و با استفاده از لوله های پلی اتیلن مشبک بخار لازم را از سطح خاک تزریق نموده و این کار را آنقدر ادامه داده تا به صورت آب داغ در عمق 20-15 سانتیمتری خاک، نفوذ نماید. در این روش برای رسیدن دمای خاک به 80 درجه سانتیگراد، نیاز به بخاردهی به مدت 6-4 ساعت می باشد. البته به طور میانگین دمای 60 درجه برای حدود 30 دقیقه مطلوب تر است چون ضمن آنکه عوامل بیماری زا را از بین می برد روی موجودات زنده مفید اثری ندارد و از بروز مشکل آزاد شدن مواد سمی در خاک (مثل گاز آمونیاک و نیتریت) و سمیت ناشی از منگنز جلوگیری می کند (این عنصر غالباً در حرارت زیاد بخار آزاد می شود). لیکن برای اطمینان بیشتر، دمای ضدعفونی را 80 درجه برای حدود 30 دقیقه در نظر می گیرند.
ضدعفونی خاک با مواد و سموم شیمیایی
– در ضدعفونی به وسیله مواد شیمیایی، برای نفوذ بهتر و سریع و یکنواخت بخار یا گاز در خاک، بایستی بستر شخم عمیق خورده، تسطیح شده و صاف و بدون کلوخه و عاری از بقایا محصول سال قبل بوده و کاملاً نسبت به بخار نفوذپذیر باشد.
– خاک بایستی حداقل تا عمق 25 سانتیمتری دارای رطوبت در حد گاورو باشد. برای خاک های رسی، نفوذپذیری اهمیت بیشتری نسبت به خاک های شنی دارد، زیرا رطوبت در خلل و فرج خاک های سنگین باقیمانده و اجازه نفوذ گاز را برای ضدعفونی کامل عمق خاک نمی دهد.
– گازها نباید تنفس شوند و فرد سم پاشی کننده باید دارای ماسک و دستکش مخصوص باشد.
– تا یک متری کانال آبیاری سم پاشی انجام نشود زیرا باعث آلودگی آب آبیاری می شود.
– در زمان سم پاشی نباید بوته در حال رشد در داخل گلخانه وجود داشته باشد.
– بعد از استفاده از سموم ضدعفونی کننده بایستی خاک را هوادهی کرد و با آب فراوان آب شویی نمود تا باقیمانده سموم از خاک شسته شود.
– از وارد کردن ابزار و تجهیزات و خاک ضدعفونی نشده روی بستر ضدعفونی شده خودداری گردد.
– در زمان کاشت بستر، برای اطمینان از خروج گاز بهتر است مقداری از خاک ضدعفونی شده را در ظرفی ریخته و روی آن بذرشاهی کاشت تا در صورتی که بذر شاهی در خاک ضدعفونی شده سبز گردید معلوم گردد که گاز آن خارج شده و قابل کشت است.
استفاده از پوشش پلاستیکی برای ضدعفونی خاک به وسیله سموم شیمیایی (خصوصاً در خاک نشاء که به صورت یک توده روی زمین انباشته می شود) ضروری می باشد زیرا در غیر این صورت توقف گاز ضدعفونی کننده در خاک بسیار کم بوده و نمی تواند تأثیر کافی داشته باشد. در زیر به برخی از مواد شیمیایی بکار رفته برای ضدعفونی خاک گلخانه اشاره می شود.
متیل بروماید : موثرترین روش برای ضدعفونی خاک استفاده از متیل بروماید است. این ماده بدبو، بسیار فرار و برای انسان فوق العاده خطرناک می باشد. در هر مترمربع خاک گلخانه، 70 تا
100 گرم متیل بروماید استفاده می شود. این روش بسیار مناسبی برای کنترل انواع قارچ های مختلف، بذر علف های هرز، آفات و نماتودها است و برای چند سال آنها را تحت کنترل خود درخواهد آورد. ولی قارچ ورتیسلیوم در برابر این ماده مقاوم می باشد.
خاک را شخم زده و کاملاً آبیاری کرده و سطح خاک را با پلاستیک کم قطر ولی عریض کاملاً می پوشانند (اطراف پوشش پلاستیکی را باید به وسیله خاک کاملاً پوشاند تا گاز از اطراف پوشش خارج نشود). گاز را به وسیله شیلنگ های پلاستیکی از منبع وارد پوشش پلاستیکی می کنند. این گاز کم کم به داخل خاک نفوذ می کند و چون محل خروج ندارد از داخل منافذ خاک عبور خواهد کرد و تا عمق 30 سانتیمتری خاک را ضدعفونی می کند. بهتر است کود دامی قبل از ضدعفونی استفاده شود تا کود هم ضدعفونی شود. پس از 8 تا 10 روز پوشش پلاستیکی را برمی دارند و خاک را برگردان و هوادهی می کنند تا برای کشت آماده شود. شستشوی خاک با 600-400 میلیمتر آب اثرات جنبی این سم را سریعاً محو خواهد نمود.
کلروپیکرین (گاز اشک آور) : این ماده به صورت مایع می باشد و برای از بین بردن نماتدها، حشرات، بذور علف های هرز، قارچ ورتیسلیوم و سایر قارچ ها مؤثر است. البته باید توجه داشت که بخارهای این گاز برای بافت های زنده گیاهی بسیار سمی می باشد. 4-2 میلی لیتر از این سم را به وسیله لوله های تحت فشار در سوراخ هایی به عمق 15-5/7 سانتیمتر و به فاصله 30-5/22 سانتیمتر د
ر خاک تزریق می کنند و سپس روی سطح خاک آب پاشی شده و به وسیله پوشش پلاستیکی پوشانده می شود. بعد از 3 روز پوشش پلاستیکی برداشته شده و برای 10-7 روز خاک را هوادهی می کنند. مخلوط کلروپیکرین با متیل بروماید نتیجه بهتری در ضدعفونی خاک و کنترل حشرات و بیماری ها و علف های هرز دارد.
متام سدیم (واپام) : این سم برای از بین بردن بذور و جوانه علف های هرز (به استثنای بذرهایی که در خواب هستند)، گیاهان انگل (مانند گل جالیز)، آفات و انواع قارچ های خاک زی کاربرد دارد.
در این روش خاک را قطعه بندی می کنند. مقدار 150-100 سی سی از این سم را در 10-5 لیتر
آب حل کرده و روی یک متر مربع (یک قطعه) خاک گلخانه که صاف و بدون کلوخه است، توسط آبپاش یا سمپاش پاشیده و بلافاصله روی قطعات با نایلون پوشیده می شود، در صورتی که این پوشش مقدور نباشد با بستن منافذ گلخانه نتیجه بهتری عاید خواهد شد (می توان واپام را به وسیله لوله های تحت فشار به خاک تزریق کرد و بلافاصله روی بستر را برای جلوگیری از خروج گاز، غلتک زد).
سم به تدریج در خاک به صورت گاز متصاد شده و به علت قابلیت نفوذ بسیاز زیاد، با نفوذ در ذرات و خلل و فرج خاک، عمل ضدعفونی انجام می گیرد. دمای 20-10 درجه بهترین دمای خاک برای انجام عمل ضدعفونی می باشد (اگر حرارت خاک از 7 درجه کمتر باشد گاز متصاد نمی شود و اگر از 25 درجه بیشتر باشد گاز سریعاً عمل نموده و قادر به پایداری در خلل و فرج خاک نخواهد بود. بنابراین باید در زمان ضدعفونی به شرایط آب و هوایی منطقه توجه شود). پس از 4-3 هفته نایلون برداشته می شود و خاک را کاملاً برمی گردانند و هوادهی می کنند (به مدت 20-7 روز) تا آماده کشت گردد. این روش جهت کنترل گروهی از قارچ ها و آفات و نماتودها و بذور علف های هرز، روش مناسبی است.
دازومت : این سم روی نماتودها، قارچ های خاک زی و برخی علف های هرز مؤثر است. مثل کود روی سطح خاک پاشیده شده و تا عمق 30-20 سانتیمتری با خاک کاملاً مخلوط می شود، سپس روی خاک را آب پاشی کرده (تا محلول شود) و روی آن را با پلاستیک می پوشانند. ترجیحاً یک روز در میان یا دو روز در میان پلاستیک برداشته شده و خاک آب پاشی می شود. بعد از مدت 1 هفته تا 2 هفته سم اثر کرده و انواع قارچ ها، نماتودها، آفات خاک زی خاک کنترل خواهند شد. دازومت به صورت گرانول و پودری است.
مخلوطی از گرانول ریدومیل و بنومیل : در صورت عدم دسترسی به روش های ضدعفونی فوق الذکر می توان از این روش ساده استفاده کرد. برای هر 1000 متر مربع گلخانه میزان 10 کیلوگرم گرانول ریدومیل با 2 کیلوگرم بنومیل مخلوط شده و به نسبت یکنواخت در سطح زمین پخش شده و یک شخم سبک زده می شود، سپس می توان کشت را انجام داد. طیف قارچ کشی این روش کم
است ولی ساده و ارزان می باشد.
گرانول اتوپروفوس : به مقدار 100 کیلوگرم در هکتار (5 کیلوگرم در گلخانه 500 متر مربعی) در عمق 30-20 سانتیمتری خاک کاملاً مخلوط می شود. سپس خاک آبیاری شده و روی آن نایلون کشیده می شود و به مدت 1 تا 2 هفته به همین صورت نگهداری می شود. این ماده انواع نماتودها و حشرات خاک زی را کنترل خواهد کرد.
آب شویی خاک گلخانه
EC (هدایت الکتریکی یا شوری) مناسب خاک برای کشت محصولات گلخانه ای زیر 30 دسی زیمنس بر متر می باشد. (EC بین 2-1 بهترین است).
جدول، EC مناسب برای کشت برخی از محصولات گلخانه ای بر حسب دسی زیمنس بر متر
نوع محصول EC قابل قبول ds/m
خیار 2
گوجه فرنگی 5/2
فلفل 2
افزایش EC خاک باعث کاهش عملکرد می شود. هر چه میزان شوری خاک بالاتر باشد، میزان عملکرد محصول پایین تر می آید.
جدول. درصد کاهش عملکرد برخی از محصولات گلخانه ای در اثر افزایش EC خاک
درصد کاهش محصول 10% 35% 50%
EC برای خیار 4 6 8
EC برای گوجه فرنگی 3 4 6
EC برای فلفل 2 3 5
برای اصلاح شوری خاک، آن را آب شویی می کنند تا میزان املاح آن کاهش یابد و به حد نرمال برسد.
بعد از پایان یک دوره کشت، تعیین شوری خاک و بررسی شرایط مناسب بستر ضروری می باشد زیرا با یک دوره کاشت و طی مدت تولید با توجه به مصرف انواع و اقسام کودهای شیمیایی و احتمالاً کودهای مایع و سایر عناصر ریزمغذی، شوری خاک مطمئناً در پایان تولید به بیش از 3 افزایش می یابد. در این شرایط بهتر است بعد از انجام آزمایش خاک و ملاحظه افزایش شوری به بالاتر از 4 اقدامات لازم برای آب شویی بستر گلخانه فراهم گردد.
جدول. مقادیر آب موردنیاز برای آب شویی خاک های سبک و سنگینی
در EC های مختلف
EC
میزان آب مصرفی لازم برای آب شویی (لیتر در متر مربع)
خاک شنی دیگر خاک ها
4 15 25
5 25 35
6 35 50
7 50 70
8 و 9 70 100
باید توجه داشت میزان آب مصرفی در جدول بالا علاوه بر آب موردنیاز برای رساندن بستر به حد ظرفیت مزرعه (FC) می باشد و به عبارت دیگر باید آب موردنیاز خاک برای رسیدن به
ظرفیت مزرعه را به مقادیر بالا اضافه نمود.
توصیه می شود که بستر گلخانه تسطیح، کرت بندی و یک یا دو نوبت آب زیاد به زمین داده شود (مانند اراضی زیرکشت برنج که آب روی سطح زمین را فرا می گیرد). این روش آب شویی باعث خواهد شد که بسیاری از نمک های حاصل از کودهی شیمیایی داخل خاک و احتمالاً ترشحات زاید ریشه ها، شسته شده و به اعماق خاک منتقل شود. اگر قرار است بستر گلخی پس از انجام ضدعفونی صورت گیرد تا باقیمانده سموم ضدعفونی نیز شستشو و به اعماق خاک منتقل گردد.
تهیه بستر نشاء
خاک نشاء باید دارای بافتی یکنواخت و با چسبندگی لازم و دارای زهکشی مناسب باشد (زهکش کامل از تجمع زیاد آب جلوگیری کرده و اکسیژن کافی در اختیار نشاء قرار می دهد). به علت محدود بودن فضای گلدان ها، خاک موجود در آنها باید مواد غذایی و آلی مورد ن
یاز گیاه را تا زمان انتقال نشاء به زمین اصلی داشته باشد (زیرا در زمان رشد گیاه در خزانه معمولاً از کودهای سرک استفاده نمی شود).
بهترین ماده برای بستر نشاء، پیت موس می باشد. در محیط متخلخل و پنبه ای شکل پیت موس، بذر زودتر سبز شده و امکان گسترش ریشه زیادتر است. البته می توان برای تهیه خاک گلدان به صورت زیر نیز عمل کرد :
روش اول :
1- کود دامی کاملاً پوسیده (2 قسمت).
2- خاک جنگلی یا خاک برگ یا پیت موس (2 قسمت). استفاده از بقایای فرآورده شد
ه جلبک ها و خزه ها در بسته های 50 کیلوگرمی و در صورت عدم وجود آن، از خاکبرگ یا خاک های محیط تولید قارچ استفاده می شود. البته این خاک قبل از استفاده باید توسط قارچ کش هایی برای از بین بردن قارچ های خاک زی، تیمار شود.
3- شن شسته شده درشت یا ماسه بادی (1 قسمت).
روش دوم :
1- کود دامی پوسیده (6 قسمت).
2- خاک معمولی (3 قسمت).
3- شن شسته شده درشت (1 قسمت).
روش اول ترجیح داده می شود. بهترین حالت این است که خاک 3-2 ماه قبل از کار تهیه شود. ترکیب خاکی که ایجاد شد توسط کارگر از الک 1 سانتیمتری رد شده تا خاک یکنواخت و یک دست شود. سپس خاک را انباشته کرده روی آن را آب می ریزند. توده خاک را هر 7 یا 8 روز یک بار زیرورو کرده و مجدداً آب داده و آن را در معرض نور خورشید قرار می دهند تا ضدعفونی شود. این کار منجر به ایجاد خاکی با کیفیت و بافت متخلخل می شود. معمولاً 1 هفته قبل از کشت نشاء، از کودهای سوپر فسفات، سولفات پتاسیم و نیترات آمونیوم به ازاء هر متر مکعب از هر کدام 5/0 کیلوگرم
استفاده می شود. اگر به جای سوپر فسفات از فسفات آمونیوم استفاده شود نیاز به استفاده از نیترات آمونیوم نیست. اگر نیترات نباشد از اوره استفاده می شود که البته فرم گلخانه نیست و گاز آمونیاک تولید می کند. می توان مقداری سم قارچ کش و حشره کش نیز به خاک اضافه و آنها را با خاک نشاء مخلوط نمود.
ضدعفونی خاک نشاء
خاک مورد استفاده برای نشاء برای استریل (از بین بردن قارچ ها و بذور علف های هرز) و شستشو (از بین بردن نمک های اضافی که باعث سوختن نهال های جوان می شود) شود.
معمولاً خاک را به ضخامت 30 سانتیمتر پهن می کنند (بهتر است روی سیمان یا نایلون پهن شود)
و برای ضدعفونی آن از مواد زیر استفاده می کنند :
متیل بروماید : برای هر متر مکعب خاک، یک قوطی از این ماده کفایت می کند. متیل بروماید روی توده خاک نشاء ریخته شده و بلافاصله خاک به وسیله نایلون مهار می شود. بعد از 3-2 روز پوشش را بر می دارند و خاک را زیر و رو کرده و هوادهی می کنند. بعد از 14 روز این خاک قابل
استفاده می شود. در این روش کلیه قارچ ها، نماتودها و بذر علف های هرز کنترل می شود.
متام سدیم : خاک آماده را به ضخامت 20 سانتیمتر روی زمین پهن می کنند و سم را با سمپاش می پاشند و با پلاستیک می پوشانند. به مقدار 5/1-1 لیتر سم در 100 لیتر آب و تقریباً برای هر متر مکعب خاک 3 لیتر آب سم دار لازم است.
فرمالین 40 : مقدار مصرف آن 1 لیتر در هر 39 لیتر آب است. همانند متام سدیم، این سم را روی خاک می پاشند و بعد از 5 روز هوادهی می کنند. بعد از 20 روز بذرکاری انجام می شود.
کاپتان 50 : 400 گرم از این ماده به ازاء هر متر مکعب با خاک مخلوط می شود. در گلخانه های بزرگ این ماده کاربرد چندانی ندارد زیرا برای اینکه اثرش زیاد باشد باید مقدار زیادی استفاده شود. این ماده بیشتر به عنوان قارچ کش استفاده می شود و تعدادی از قارچ های خاک را از بین می برد.
تایرام 80 : 200 گرم به ازاء هر متر مکعب با خاک مخلوط می شود، مزیت آن این است که اکثر قارچ ها را از بین می برد و بلافاصله بعد از مصرف سم می توان کشت را انجام داد.
کلرپیرمفسو 25% و آندوسولفان 35% : مقدار مصرف آن 300 گرم به ازاء هر متر مکعب خاک می باشد. فقط حشرات خاک را کنترل می کند و می توان همراه تایرام، مانکوزب و کاپتان استفاده کرد.
گلدان های نشاء
برای نشاءکاری از گلدان های کاغذی، مقوایی، پلاستیکی یا کیسه های پلاستیکی سیاه یا لیوان یک بار مصرف استفاده می شود و خاک سبک در آن ریخته می شود. کف لیوان ها یا کیسه های پلاستیکی سوراخی به قطر 5/0 سانتیمتر ایجاد می شود تا آب اضافه آن خارج شود (زهکشی) و تهویه صورت گیرد.
برخی گلخانه داران در تکه زمینی (که می تواند تکه ای از زمین اصلی گلخانه باشد) بذور را می
کارند و زمانی که برای انتقال آماده شد، نشاء را با خاک اطراف آن به صورت یک قالب درآورده و به زمین اصلی منتقل می کنند. در این صورت ممکن است به ریشه های نشاء آسیب رسیده و ریشه ها قطع شوند که این عامل در بعضی از گیاهان (مخصوصاً گیاهان خانواده کدوئیان و از جمله خیار) باعث خشک شدن و مرگ نشاء می گردد. برای استفاده از قسمتی از زمین اصلی گلخانه می توان قسمت مورد نظر را با استفاده از پلاستیک از قسمت های دیگر جدا نمود تا کنترل شرایط محیطی در آن راحت تر باشد.
برخی از گلخانه داران نیز بذرها را ابتدا در سینی های نشاء (با ابعاد 55×27 سانتیمتر و . . .) که حاوی تعداد زیادی حجره های کوچک (3×3 سانتیمتر) می باشند، کشت کرده و سپس بذرهای جوانه زده را به گلدان های بزرگتر (گلدان های نشاء) و سرانجام به زمین اصلی گلخانه منتقل می نمایند. سینی های نشاء فضای کمتری را اشغال می کنند و کنترل شرایط محیطی لازم برای جوانه زنی بذر (دما، رطوبت، نور و . . .) در آنها راحت تر بوده و هزینه کمتری در بردارد. ولی انتقال نشاءها از سینی نشاء به گلدان و سپس به گلخانه باعث افزایش هزینه کارگری می شود.
کشت خیار گلخانه ای
گیاه شناسی خیار
اسم علمی : Cucumis sativus
خانواده : کدوئیان Cucurbitaceae (خیار، هندوانه، خربزه، کدو تنبل، کدو)
اسم لاتین : Cucumber
خیار محصولی است که در مناطق گرم و معتدل (با زمستان ملایم) کاشته می شود و محدوده درجه حرارت موردنیاز آن بین 24-18 درجه سانتیگراد می باشد. اصل این گیاه مانند دیگر گیاهان خانواده کدوئیان از جنوب و شرق آسیا (هندوستان و چین و . . .) می باشد.
خیار، گیاهی یک ساله است. اغلب خیارهایی که در گلخانه پرورش داده می شوند، دراز و کشیده و از نوع بی دانه (انگلیسی یا اروپایی) هستند. خیارهای بی دانه در بین سبزیجات گلخانه ای در ردیف اول یا دوم از نظر اهمیت قرار دارند. خیارهای معمولی که در فضای باز (مزرعه) کشت می شوند از نوع دانه دار (آمریکایی) هستند.
برتری کشت خیار گلخانه ای (خیار درختی یا خیار داربستی) نسبت به کشت خیار در فضای باز : از بین رفتن تلخی خیار در همه قسمت های میوه، عدم نیاز به گرده افشانی و در نتیجه رشد تمام گل ها و میوه های تولیدی، عملکرد بالا و صرفه جویی در فضا، پیش رسی محصول و باردهی طولانی مدت آن (بیش از 4 ماه)، مقاومت بیشتر ارقام به برخی از قارچ ها و بیماری ها، تولید میوه های صاف و خوش رنگ و یک اندازه از نظر قطر و در نتیجه افزایش بازارپسندی و قیمت فروش میوه و ; .
خیار معمولی گیاهی است یک پایه و گلهای نر و ماده روی یک بوته تشکیل می شوند (تعدا
د گل های نر همیشه زیادتر از گل های ماده بوده و قبل از گل های ماده ظاهر می شوند). البته ارقام هیبرید گلخانه ای بیشتر یا فقط گل ماده تولید می کنند و برای تشکیل میوه نیازی به گرده افشانی ندارند.
متوسط زمان جوانه زنی بذر در خاک 4-3 روز و طول دوره رشد بعد از نشاء بوته در زمین تا میوه دهی (برداشت محصول) 60-45 روز می باشد.
ریشه : ریشه خیار سطحی بوده و حالت افشان دارد. سطحی بودن ریشه خیار، این گیاه را به خشکسالی حساس می کند. ریشه اصلی در خاک سنگین 10-5 سانتیمتر و در خاک سبک تا 30-20 سانتیمتر نفوذ می کند. سیستم ریشه خیار تقریباً گسترده ولی نازک است که ممکن است به صورت افقی در سطح وسیعی گسترش یابد و تولید ریشه های انبوه در عمق 30 سانتیمتری خاک کند. بنابراین برای کاشت خیار باید خاک سطح الارض کاملاً آماده و غنی از مواد غذایی باشد. رشد رویشی ریشه این گیاه در مقایسه با اندام های هوایی آن بسیار ضعیف تر می باشد ولی در محل یقه و حتی قسمت هایی از ساقه که با خاک تماس حاصل می نماید ریشه های نابجا تولید می کند. در ضمن ریشه ها بیتر در قسمت های قابل تهویه سطح خاک رشد کرده و انتشار می یابند که در این رابطه ضرورت تهیه یک بستر تقریباً سبک از نظر بافت خاک و قابل تهویه معلوم می گردد.
ساقه : ساقه خیار علفی و به رنگ سبز روشن، آبدار و دارای پوست نازک و کرک های ریزی است که از ساقه منشعب می شوند. ساقه اصلی این گیاه به صورت عمودی رشد می کند ولی بعد از تولید شاخه های جانبی، بر روی زمین و به صورت افقی رشد می نماید. از گره های روی ساقه اصلی یک یا چند شاخه فرعی بوجود می آید که بر روی همه آنها می تواند میوه تشکیل شود. همه ساقه ها در خیار زبر و کرک دار می باشد که در هنگام بلوغ ممکن است ساقه توخالی شود. شاخه های اصلی و جانبی در اکثر واریته های خیار گلخانه ای بسیار سریع رشد می کنند و گیاه به طور مرتب به هرس نیاز دارد تا بتواند یک شاخه اصلی قوی تولید نماید. در شرایط مطلوب ممکن است تعداد زیادی میوه از جوانه های جانبی کنار هر برگ بوجود آید که باید تعدادی از میوه ها بسته به واریته تنک شود چون در غیر این صورت گیاه ضعیف شده و خیلی زود از بین می رود و یا میوه های آن به طور ناقص رشد می کنند.
برگ : خیار دارای برگ های ساده، پنجه ای شکل و به رنگ سبز روشن می باشد که به طور متناوب روی ساقه قرار می گیرند. بریدگی های کم عمقی، برگ خیار را به 5 قسمت یا لوب مثلثی شکل تقسیم می کند و قسمت وسط برگ دارای نوک تیزی می باشد. اندازه برگ ها در خیار معمولی 20-10 سانتیمتر و در خیارهای گلخانه ای 40-20 سانتیمتر می باشد. دمبرگ آن بلند، آب دار، قطور، و رگبرگ ها مشخص و روشن تر از خود برگ هستند. طول دمبرگ ها 20-7 سانتیمتر می باشد. در روی هر گره از ساقه فقط یک برگ بوجود می آید. از گره سوم به بعد، از ته دمبرگ ها و در زاویه برگ معمولاً پیچک هایی تولید می شود که منشاء غیرشاخه ای دارند و به ساقه کمک می کنند تا بتواند از قیم بالا برود.
گل : خیار گیاهی یک پایه است. گل های نر و ماده روی یک پایه اند و فضای باز گل ماده توسط گرده گل نر تلقیح می شود البته ارقام گلخانه ای خیار فقط گل ماده تولید می کنند و نیازی به تلقیح ندارند. گل ها در زاویه برگ تشکیل می شوند و معمولاً در هر زاویه برگ تنها یک گل بوجود می آید. رنگ گل ها در خیار زرد پر رنگ است و هر گل دارای 5 گلبرگ می باشد.
میوه : میوه خیار از لحاظ گیاه شناسی سته گوشتی و آبدار به شمار می رود که میان بر و درون بر آن خوراکی است. شکل میوه بلند و استوانه ای شکل است و رنگ آن سبز می باشد. اندازه میوه، شکل و رنگ آن تابع شرایط کشت و نوع واریته می باشد. در میوه های نارس، کلروفیل موجود در سلول ها سبب سبزی میوه می شود ولی وقتی میوه می رسد رنگ آن به سبز کم رنگ یا زرد مایل به سفید تغییر می کند در بعضی از واریته ها نیز میوه سبز پررنگ (تیره) می باشد.
خیارهای گلخانه ای (بدون بذر) برخلاف خیارهای معمولی بذر (تخم) تولید نمی کنند و یا بذرهای ریزی بوجود می آورند. طول خیارهای معمولی 25-15 سانتیمتر و طول خیارهای گلخانه ای 50-25 سانتیمتر می باشد (با توجه به ذائقه و بازارپسندی مصرف کنندگان ایرانی هم اکنون واریته هایی کشت می گردد که طول میوه آنها حداکثر به 30 سانتیمتر برسد). از مشخصات بارز خیار گلخانه ای قسمت باریک و نازک انتهای آن می باشد. میوه خیار دارای پوست ضخیم و سبز رنگ است. پوست خیارهای معمولی تحت شرایط تنش تلخ می گردد ولی پوست خیارهای گلخانه ای تلخ نیست.
میوه خیار همانند سایر میوه های خانواده کدوئیان دارای مقدار زیادی آب می باشد. حدود 95-90 درصد وزن خیار تازه را آب تشکیل می دهد. تلخی موجود در میوه های خیار در اثر ماده ای است به نام کوکور بتاسین که در ته آنها وجود دارد و در ریشه ساخته می شود اما در خیارهای هیبرید گلخانه ای دیده نشده و یا خیلی به ندرت و تحت شرایط نامساعد (تنش) اتفاق افتاده است.
واریته های خیار گلخانه ای
در کشت گلخانه ای از ارقام بی دانه خیار استفاده می شود. بهترین ارقام ارقامی هستند ک
ه فقط گل ماده تولید می کنند (بکرزا یا پارتنوکارپ) زیرا :
1 سازگار با شرایط کشت در گلخانه هستند.
2 احتیاج به زنبور یا دیگر عوامل تلقیح کننده ندارند.
3 از قدرت رشد کمتری برخوردارند و شاخ و برگ کمتری تولید می کنند و این موضوع نیاز به هرس را کاهش می دهد.
4 زودرس بوده و بارآوری در آنها منظم تر است.
5 عملکرد آنها و راندمان محصول زیاد بوده و در دمای پایین تر قادر به رشد هستند پس نیاز به انرژی کمتری خواهند داشت.
6 با انجام هرس و جوان نمودن بوته، عمر گیاه را می توان چندین بار تجدید نموده و مجدداً از آن بهره برداری کرد.
انتخاب رقم به خاطر تنوع در ارقام، یک تصمیم پیچیده و متناسب با یافته های علمی و تجربی گلخانه دار می باشد. بذر مناسب بذری است که با شرایط محیطی (آب و هوایی) مورد نظر بهترین تطابق را از نظر رشد و باردهی داشته و نسبت به شرایط نامطلوب، آفات و بیماری ها مقاوم باشد. به طور کلی در انتخاب بهترین رقم باید به عواملی مانند شرایط اقلیمی منطقه، سلیقه مردم منطقه، عادت رشد و نمو، قدرت رشد، کیفیت میوه (اندازه، شکل، رنگ، صاف بودن)، میزان عملکرد، مقاومت به آفات و بیماری ها، تحمل شرایط نامساعد محیطی، قابلیت انبارداری میوه و . . . توجه داشت.
در کشت واریته ها باید در نظر داشت که بعضی از واریته ها زمستانه (تک گل ها) و بعضی بهاره اند (پرگل ها) (بنابراین به فصول کشت و آب و هوای منطقه توجه شود). برخی متحمل به ویروس ها و سفیدک سطحی هستند اما به سفیدک دروغی متحمل نیستند. در انتخاب واریته موردنظر باید مشخصات واریته را دانست. یک فاکتور بسیار مهم در واریته هرس است. بعضی بوته ها به لحاظ ژنتیکی نیاز به هرس شدید ندارند و بوته خیار به صورت ژنتیکی خودش را هرس می کند ولی در اکثر واریته ها نیاز به هرس وجود دارد و انجام هرس به موقع و تهویه همزمان منجر به افزایش تناژ اقتصادی و جلوگیری از شیوع بیماری های قارچی خواهد شد.
برای انتخاب بذر خیار داربستی بهتر است از بذرهایی استفاده شود که بیش از 6 ماه از تولید آنها گذشته باشد زیرا بذر خیار دوره خواب کوتاهی دارد که در آن دوره ممکن است جوانه نزند. قوه نامیه بذر خیار تا 4 سال حفظ می شود ولی گذشت بیش از دو سال قوه نامیه بذر را کاهش می دهد البته امروزه با بکارگیری تکنولوژی پیشرفته در نگهداری بذر می توان سال ها قوه نامیه آن را حفظ کرد. باید توجه داشت که بعد از جوانه کردن بلافاصله باید کشت بذر انجام شود.
عملیات کاشت، داشت، برداشت
در پروش و تولید خیار گلخانه ای مانند تولید هر محصول کشاورزی دیگر سه عملیات کاشت، داشت و برداشت صورت می گیرد.
عملیات کاشت : تهیه بستر کاشت (ضدعفونی و کوددهی خاک قبل از کاشت)، تعیین تاریخ و زمان
کاشت، کاشت بذر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم (نشاءکاری)، رعایت تراکم و فواصل کاشت.
عملیات داشت : کنترل عوامل محیطی (نور، دما، رطوبت، دی اکسیدکربن)، آبیاری منظم، هرس و تربیت و هدایت بوته ها، تشخیص کمبود و بیشبود عناصر و اقدام برای رفع آن، کوددهی و تغذیه بوته های خیار، رعایت بهداشت گلخانه، کنترل آفات و بیماری ها، مبارزه با علف های هرز.
عملیات برداشت : برداشت و درجه بندی و بسته بندی میوه، بازاریابی و انتقال و توزیع محصول.
تهیه زمین اصلی در کشت خیار گلخانه ای
شرایط مناسب برای بستر کاشت و برای عملیات داشت (از کشت تا برداشت) باید فراهم باشد ت
ا گیاه رشد کامل و مناسب داشته باشد و در نتیجه کیفیت و کمیت محصول افزایش یابد.
خاک های سنگین و خاک های با زهکشی ضعیف برای کشت خیار مناسب نیستند. گیاه خیار می تواند تا حدودی خاک اسیدی (تا 5/7=pH) را تحمل کند ولی pH مناسب برای خاک بین 5/6-8/5 می باشد. افزایش pH خاک باعث بالا رفتن فشار اسمزی، کاهش جذب مواد غذایی و کندی رشد بوته می شود. خیار به شوری (EC) خاک حساس بوده و EC خاک نباید از 2 میلی موس تجاوز
نماید. افزایش EC خاک تا 3 میلی موس باعث 10% کاهش محصول، تا 4 میلی موس باعث 35% کاهش محصول و تا 6 میلی موس باعث 50% کاهش محصول می شود. علائم شوری خاک به صورت حاشیه هایی سوخته و قهوه ای (نکروزه) روی برگ ظاهر می شود.
ریشه های خیار عمدتاً تا عمق 30 سانتیمتری فعالیت مفید دارند و لذا اصلاح خاک تا این عمق کافی است. البته ریشه خیار در صورت مساعد بودن شرایط تا عمق 90 سانتیمتری هم قادر به نفوذ است.
برای آماده سازی خاک ابتدا محیط گلخانه از سنگ ها و بقایای گیاهی عاری می شود و با جمع آوری بقایای گیاهی و سوزاندن آن، آفات و بیماری ها و قارچ های بیماری زا نابود می شوند. قبل از شخم (4 تا 5 هفته قبل) کودهای دامی کاملاً پوسیده و خشک و مواد آلی اضافه می شود (7-2 کیلوگرم در هر مترمربع بسته به نیاز خاک). کود روی سطح زمین پخش شده و با شخم برگردانده می شود. شخم توسط بیل یا در سطح وسیعی توسط تراکتور انجام می گیرد و 40 تا 50 سانتیمتر و حتی تا 60 سانتیمتری عمق خاک برداشته و زیر و رو می شود.
دومین کار خرد کردن کلوخه ها توسط بیل، تراکتور یا دیسک می باشد. البته این کار بدان معنا نیست که خاک کاملاً ریز یا پودر شود زیرا خاکی که کاملاً پودر شده باشد بافت خود را از دست می دهد و در مراحل بعدی سله بسته و تنفس ریشه های گیاه را با مشکل مواجه می کند.
سومین کار ضدعفونی خاک به وسیله اشعه خورشید، بخار آب و یا با استفاده از سموم و مواد شیمیایی می باشد تا خاک، عاری از آفات، عوامل بیماری زا و بذر علف های هرز شود. بعد از عملیات ضدعفونی خاک به وسیله سموم شیمیایی، باید عملیات هوادهی و شستشوی خاک به منظور خروج گازهای سمی انجام گیرد.
بعد از ضدعفونی خاک باید زمین صاف و مسطح شده و خطوط و ردیف های کشت و جوی و پشته ها مشخص شوند.
تاریخ کاشت بذر
به طور کلی خیار جزء گیاهان نیمه گرمسیری است و تمام طول سال و در شرایط مطلوب محیطی (دما، رطوبت، نور و تغذیه) از رشد مطلوبی برخوردار بوده و اگر آفات و بیماری ها به خوبی کنترل شوند این گیاه قادر است محصول زیادی تولید کند. خیارها به شرایط نامساعد محیطی حساس هستند و حتی تنش جزئی هم اثر سوء قابل ملاحظه ای بر رشد و عملکرد گیاه دارد. اگر شرایط مهیا شود همیشه و در هر منطقه ای می توان محصول را زمانی تولید کرد که قیمت بالایی داشته باشد.
کشت بهاره : در کشت بهاره، بذر خیار از دهه آخر آبان ماه تا دهه آخر آذر کش
ت می شود. نشاءها از اواخر آذر تا اواخر دی به زمین اصلی گلخانه منتقل می شوند و محصول از نیمه دوم بهمن تا اواخر تیر قابل برداشت خواهد بود. حذف بوته ها از اواسط تیر تا اوایل مرداد انجام می شود و بعد از آن عملیات تمیز کردن، ضدعفونی و آماده سازی زمین انجام می گیرد. در کشت بهاره در صورت مساعد بودن شرایط محیطی برداشت تا پاییز هم می تواند ادامه داشته باشد. این کشت به خاطر طولانی بودن فصل رشد، محصول بیشتری را به همراه دارد. در شرایط عادی کمترین عملکرد در شروع و انتهای دوره برداشت و بیشترین عملکرد در اواسط فصل یعنی ماه های خرداد و تیر بدست می آید در نتیجه قیمت خیار در این ماه ها سقوط می کند.
در کشت بهاره سعی می شود نحوه کشت طوری باشد که بوته ها از نیمه یا اواخر اسفند تولید داشته باشند تا میوه ها در نیمه فروردین که قیمت خیار بالاست به بازار برسد. برای این منظور بذر خیار از دهه آخر آذر تا دهه اول بهمن کشت می شود. نشاءها از دهه دوم بهمن تا دهه اول اسفند به زمین اصلی گلخانه منتقل می شوند و محصول از اواسط اسفند تا اواخر تیر قابل برداشت خواهد بود. حذف بوته ها از اواخر تیر انجام می شود و بعد از آن عملیات تمیز کردن، ضد عفونی و آماده سازی زمین انجام می گیرد.
در کشت بهاره 10-8 هفته از زمان کشت بذر تا اولین برداشت وقت لازم است. شدت نور کم و سردی خاک در طول زمستان، جوانه زنی و رشد محصول بهاره را دچار مشکل می کند و هزینه ها را بالا می برد از اینرو بهتر است بذر را نشاءکاری کرد و در روزهای ابری از نور مکمل استفاده نمود.
کشت پاییزه : بهترین زمان کشت برای خیار گلخانه ای وقتی است که محصول آن در پاییز قابل برداشت باشد (زیرا در این فصل قیمت خیار بالاتر است و هزینه های تولید را جبران می کند). برای این منظور بذر خیار از اوایل تا اواخر تیرماه کشت می شود. نشاءها از اواخر تیر تا اواخر مرداد به زمین اصلی گلخانه منتقل می شوند و محصول از اواخر مرداد تا اواخر آذر قابل برداشت خواهد بود. پیک محصول مهر و آبان خواهد بود و در شب یلدا بهترین تولید و بیشترین افزایش محصول را داریم. حذف بوته ها از اواخر آبان تا اواخر آذر انجام می شود و بعد از آن عملیات تمیز کردن، ضدعفونی و آماده سازی زمین انجام می گیرد.
در کشت پاییزه 8-7 هفته از زمان کشت بذر تا اولین برداشت وقت لازم است. در جیرفت کشت پاییزه انجام می شود. در مناطق جنوبی و گرم کشور زمان کشت پاییزه اواسط یا اواخر آبان است.
در کشت پاییزه می توان کشت را به صورت مستقیم انجام داد و پرورش نشاء در گلدان لازم نمی باشد زیرا خاک و هوا به اندازه کافی گرم بوده و نور کافی هم وجود دارد. البته به منظ
ور عملیات واکار بهتر است تعدادی نشاء پرورش داده شود.
در مناطقی که تابستان های گرم دارند و برداشت بهاره نهایتاً تا اواخر اردیبهشت میسر می باشد بهتر است به جای دو کشت در سال از یک کشت بینابین (کشت واریته های تک گل در آبان و برداشت تا اواخر اردیبهشت) استفاده نمود که با توجه به قیمت مناسب محصول در زمستان و عید، این نوع کشت نیز سود مناسب را خواهد داشت.
از نظر هزینه تولید، مناسب ترین منطقه برای کشت خیار گلخانه ای منطقه ای است که زمستان ملایم داشته باشد و در فصل سرد بتوان فقط با استفاده از انرژی آفتاب و بدون احتیاج به گرمای مصنوعی، حرارت کافی برای رشد خیار را در داخل گلخانه فراهم نمود. در مناطق جنوبی ایران مانند خوزستان و جیرفت و جنوب استان فارس این شرایط فراهم است و تعداد روزهای س
رد و یخبندان زیاد نیست. اگر چند روزی هم هوا سرد باشد رشد بوته خیار موقتاً کاهش یافته یا متوقف می شود و پس از گرم شدن هوا به حال عادی بر می گردد. بدیهی است در این مناطق اگر در هوای سرد، بخصوص شبها وسیله ای برای گرم کردن گلخانه تعبیه شود بوته های خیار به مراتب بهتر رشد کرده و محصول زودرس تر، مرغوب تر و بیشتر تولید خواهند کرد. عامل محدودکننده در جنوب ایران کوتاه بودن فصل سرد است و عملاً نمی توان بیش از حدود 4 ماه پوشش پلاستیکی را کنار زد و از آنجا که ارقام پارتنوکارپ برای کشت در هوای آزاد مناسب نیستند بعد از برداشتن پوشش تدریجاً کیفیت و کمیت محصول کاهش می یابد.
کشت مستقیم
پس از آماده شدن زمین، در صورتی که درجه حرارت خاک و هوا و به طور کلی شرایط محیطی مناسب باشد می توان بذر را مستقیماً در زمین اصلی کشت کرد ولی در صورت عدم فراهم بودن شرایط، بهتر است از نشاءکاری استفاده شود و بعد از مساعد شدن شرایط، نشاءها به زمین اصلی منتقل گردد.
بذر انتخاب شده برای کشت باید مرغوب و قوی باشد و قبل از کشت باید بذرها را به مدت 16-12 ساعت در آب ولرم قرار داد تا خیس شده و متورم شوند. با خیساندن بذر، نوک بذر حالت ترکیدگی پیدا می کند و جوانه زنی آن راحت تر انجام می شود.
برای کشت مستقیم، در ابتدا زمین را آب داده و بعد از فروکش کردن و گاورو شدن، کشت بذر را انجام می دهند تا بذر دچار شوک و کمبود رطوبت نشود. بلافاصله که بذر را کشت می کنند یک آبیاری با سمپاش (به صورت موضعی و بر روی بذر) انجام می شود. آبیاری غرقابی باعث سله بستن خاک و جلوگیری از رشد جوانه می شود.
در روش کشت مستقیم، بذر در محل های موردنظر و در عمق 2-1 سانتیمتری کشت شده و آن
گاه با کمی شن شسته یا مخلوط یکنواختی از ماسه و پیت موس، روی آن پوشانده می شود. زمانی که بذرکاری انجام می شود اگر خاک نرم، خاک برگ یا پیت موس یا ماسه بادی (سایز درشت) استفاده شود، احتمال عدم سبز شدن بذر به حداقل کاهش می یابد. از کشت عمیق بذر باید پرهیز شود زیرا موجب تأخیر در سبز شدن شده و در نتیجه احتمال حمله آفات و بیماری ها را افزایش می دهد.
فاصله دو بوته روی ردیف کشت 40 سانتیمتر می باشد، اگر تراک از حد مناسب بیشتر باشد محیط جنگلی خواهد بود و عدم وجود نور مناسب باعث عدم تمایز خیار و در نتیجه تشکیل خیارهای
بد شکل می شود.
در مورد بذور پارتنوکارپ، هر بذر به بوته تبدیل می شود مگر اینکه شرایط نامناسب باشد. بذور سالم در شرایط محیطی مناسب بعد از 2 تا 3 روز برگ های دولپه ای خود را ظاهر می کنند.
برای اینکه بذرها باقی بماند و مورد حمله آفات و بیماری ها قرار نگیرد باید درجه حرارت هوا و خاک 30-25 درجه سانتیگراد باشد تا بذور در حداقل زمان جوانه بزنند. سردی هوا و خاک موجب کاهش رشد و ضعیف شدن بوته ها می گردد.
اگر خاک سنگین باشد (در کشت مستقیم) از 2 عدد بذر خوراکی آفتابگردان یا حبوبات همراه بذر خیار استفاده می کنند (این کار از سله بستن خاک جلوگیری می کند). بعد از ظهور برگ های اولیه خیار، بوته های حبوبات یا آفتابگردان حذف شده و اجازه رشد به گیاه اصلی داده می شود.
در کشت مستقیم ممکن است میزان سبز شدن بذر به دلایلی از جمله حشرات، جوندگان (مثل موش)، سله بستن روی بذر و . . . کاهش یابد. همچنین قرار گرفتن ریشه جوانه های سبز شده روی کودهای نپوسیده نیز منجر به از بین رفتن بوته خواهد شد، لذا در رشد، ناهماهنگی ایجاد می گردد. این مسائل باعث می شود که برای رعایت تراکم بوته ها (7/1 تا 5/2 بوته در هر متر مربع) تعداد بذرهای واکاری که بین 1 تا 2 هفته بعد از کاشت اصلی صورت می گیرد، افزایش یابد. بنابراین تعدادی بذر در گلدان های جداگانه کاشته می شود تا در اثر از بین رفتن برخی بوته ها، جایگزین شوند. این امر باعث افزایش هزینه بذر و نیز ناهماهنگی در رشد بوته ها می شود. بنابراین توصیه می شود که کاشت حتی الامکان به روش نشائی انجام گیرد.
زمانی که بذر یا نشاء در داخل خاک گلخانه قرار می گیرد (مستقیم یا غیرمستقیم) برای جلوگیری از خسارت قارچ های خاک، اولین، دومین و سومین آبیاری را با قارچ کش 2 در 1000 انجام می دهند تا منطقه توسعه ریشه خیس شود. سوین و لیندین یا مخلوطی از آنها با دزهای مورد مصرف (2-5/1 در 1000) همراه با آب آبیاری، از خسارت حشرات و آفات خاک جلوگیری می کند. البته معمولاً سعی می شود از زمان کاشته شدن بذر تا ظهور برگ های حقیقی از هیچگونه سموم و کودهای شیمیایی چه به صورت محلول پاشی (اسپری) و چه به صورت محلول در آب آبیاری استفاده نشود.
کشت غیرمستقیم (نشاءکاری در خزانه)
در بذرکاری مستقیم (سنتی) 2 تا 3 عدد بذر را در یک چاله می اندازد و بعد جوانه های اضافی را تنک می کنند ولی بذرهای هیبرید گران بوده و کیفیت بالایی دارند از اینرو بهتر است به صورت مستقیم کشت نشوند تا تلفات بذر کمتر شود. کشت غیر مستقیم و استفاده از نشاء چند حسن دارد :
1 با توجه به ارزش بذور هیبرید و قیمت بالای آنها، مصرف بذر به حداقل ممکن می رسد.
2 رشد خوب و سریع نشاء پس از انتقال به زمین اصلی به علت قوی بودن نشاءها بدون هیچ مشکلی ادامه خواهد یافت.
3 امکان دستیابی به محصول زودرس (اوایل فروردین و اوایل زمستان که قیمت خیار بالاست) مخصوصاً در کشت زمستانه، وجود دارد. زیرا کنترل عوامل محیطی (حرارت و رطوبت و نور) در محیط خزانه راحت تر بوده و باعث رشد سریع تر بذر می شود و دوره باردهی و تولید را به جلو می اندازد.
4 باعث صرفه جویی در امکانات و کاهش هزینه های تولید (س
وخت، روشنایی و ;) خواهد شد. در زمستان اگر بذرکاری مستقیم انجام شود از زمانی که بذر جوانه زده تا زمانی که تبدیل به نشاء می شود 30 تا 40 روز طول می کشد و هزینه بالایی از لحاظ سوخت خواهد داشت. اما در کشت نشائی نیاز به محیط کوچکی (خزانه) می باشد که شرایط محیطی و آلودگی، آفات و بیماری های احتمالی به سهولت قابل کنترل می باشد.
5 امکان انتخاب نشاءهای سالم و قوی و داشتن مزرعه یکنواخت که باعث تولید و عملکرد بالا می شود، وجود دارد.
تهیه نشاء خیار
برای تهیه نشاء خیار در خزانه ابتدا بذرهای خیار را به مدت 16-12 ساعت در آب ولرم قرار داده تا خیس خورده و متورم شوند. سپس به یکی از روش های زیر عمل می شود :
کشت بذر در گلدان های نشاء : در این روش بذرهای خیسانده شده را با فاصله 2 سانتیمتر از هم روی یک سینی و داخل حوله خیس قرار داده و یک حوله یا روزنامه مرطوب روی آن می داندازند. با استفاده از رطوبت، بلافاصله ریشک های بذر ظاهر شده و بزرگ می شوند و بذرها 2 یا حداقل 3 روز بعد، برای قرار دادن در گلدان ها یا لیوان های نشاء آماده می شوند (1 سانتیمتر طول بذر و 1 سانتیمتر طول ریشک باشد). قطر گلدان های نشاء معمولاً 10 سانتیمتر بوده و درون آنها با خاک مناسب (مخلوطی از پیت موس و خاک سطحی خوب) پر می شود. استفاده از گلدان های کوچکتر به ریشه گیاه آسیب رسانده و نمی تواند مواد غذایی لازم در طول رشد نشاء را فراهم کند. بذر را در عمق 1 سانتیمتری خاک درون گلدان می کارند (در کشت مستقیم بلافاصله که جوانه بیرون آمد کشت در زمین اصلی گلخانه انجام می شود). گلدان ها را به خزانه (اتاقک تکثیر) انتقال می دهند و شرایط محیطی مناسب (دما، نور، رطوبت و . . .) را برای سبز شدن و تولید نشاء فراهم می نمایند.
کشت بذر در سینی های نشاء و سپس انتقال آن به گلدان های نشاء : در این روش بعد از خیساندن بذور آنها را به سینی های نشاء (با ابعاد 55×27 سانتیمتر) انتقال می دهند. سینی های نشاء حجره حجره (3×3 سانتیمتر) هستند و این حجره ها معمولاً با پیت موس پر شده و فشرده می شوند. در هر حجره یک عدد بذر در عمق 1 سانتیمتری کشت شده و روی بذر نیز با خاک پوشیده می شود.
سینی ها را به خزانه (اتاقک تکثیر) انتقال می دهند. برای حفظ رطوبت بستر می توان سطح سینی های نشاء را با یک لایه نازک پلاستیک یا روزنامه پوشاند. این کار باعث می شود که به آبیاری اضافی قبل از جوانه زنی نیازی نباشد. بعد از ظهور جوانه ها باید لایه پلاستیکی برداشته شود و شرایط مساعد محیطی برای رشد گیاهچه فراهم شود. سپس با ظهور برگ های حقیقی باید گیاهچه ها را بدون اینکه آسیبی ببینند از سینی نشاء به درون گلدان های نشاء که فضای بزرگتر و مواد غذایی بیشتری دارند منتقل کرد. اگر انتقال نشاء زودتر از این موقع انجام گیرد به علت ضعیف بودن گیاهچه، تنش شدیدی به آن وارد شده و ضعف یا مرگ گیاهچ
ه را به دنبال دارد. بلافاصله بعد از انتقال نشاءها به گلدان باید آنها را آبیاری نمود.
کشت بذر روی زمین خزانه : در این روش بذرها را روی زمین خزانه (که می تواند قسمتی از زمین اصلی گلخانه باشد) با فاصله 15-10 سانتیمتر و در عمق 1 سانتیمتری کشت می کنند. در این حالت کنترل کمتری روی خاک و شرایط محیطی وجود دارد و به علت اینکه خاک خزانه نسبت به خاک مخصوص نشاء (پیت موس و . . .) دارای ارزش فیزیکی و غذایی پایین تری است در نتیجه نشاء سالم و قوی تولید نخواهد شد و همچنین امکن دارد که به علت ضدعفومله کند.
اگر خاک نشاء ضدعفونی نشده باشد اولین آب را همراه با قارچ کش (کاپتان، مانکوزب، بنومیل، دودین با دزهای مختلف) با استفاده از لیوان یا سمپاش (اسپری یا محلول پاشی) وارد محیط گلدان می کنند. بهترین روش استفاده از سمپاش است که از شسته شدن بذر جلوگیری می کند. قارچ کش ها با دز (Dose) 2 در 1000 یا 2 گرم در یک لیتر آب مورد استفاده قرار می گیرند.
مراحل جوانه زنی بذر خیار
خیار یک گروه دو لپه ای است. بنابراین بذر آن شامل یک جنین و دو لپه بزرگ (محل ذخیره مواد غذایی برای جنین) می باشد که به وسیله پوسته بذر محصور شده اند.
عمق کاشت مناسب برای بذر خیار 2-1 سانتیمتر است. به خاطر شکل دانه، اغلب در موقع کشت، بذر به حالت کشیده بر روی زمین می افتد و در شرایط مناسب، ریشه آن پس از 2 روز رشد کرده و از پوسته خارج می شود و به سمت پایین رشد می کند.
رشد ریشه سریع است و ممکن است پس از 3 روز به عمق 3 سانتیمتری نیز برسد. در این زمان رشد اندام هوایی گیاه آغاز می شود و قسمت کوچک افقی هیپوکوتیل (بخش نخستین ساقه) بوجود می آید و رشد افقی می کند. پس از این، ریشه اولیه تولید ریشه های جانبی را آغاز کرده و هیپوکوتیل نیز به طرف سطح خاک رشد می کند. لپه ها نیز در پوشش بذر باقی می مانند تا اینکه بالاخره آزاد شوند و برگ های لپه ای (کاذب) را تشکیل دهند.
عوامل محیطی مؤثر در جوانه زنی بذر و تولید نشاء خیار
زمان متوسط جوانه زنی بذر خیار در خاک 4-2 روز است. از زمان کاشت مستقیم بذر و یا نشاءکاری تا زمنی که اولین محصول تولید شود 50-40 روز طول می کشد. البته این مدت نسبی بوده و به عوامل زیادی از جمله نوع واریته، بافت خاک، شرایط محیطی، نحوه تغذیه و . . . بستگی دارد. اگر شرایط مناسب باشد این زمان به 30 روز کاهش می یابد.
دما : دمای مناسب برای جوانه زنی بذر خیار 25-18 درجه سانتیگراد است. هرچه در
حه حرارت پایین تر باشد طول مدت جوانه زنی بیشتر می شود و هر اندازه درجه حرارت محل تکثیر در موقع جوانه زنی بیشتر باشد جوانه زنی سریع تر و یکنواخت تر انجام خواهد شد و بذر و گیاه جوان، کمتر در معرض خطر آفات و بیماری ها قرار می گیرند.
اگر سینی بذر در کنار بخاری یا شوفاژ قرار بگیرد و یا یک چراغ مطالعه روی سینی بذر باشد زمان جوانه زنی یک دو روز کوتاه تر خواهد شد. درجه حرارت معمولی اتاق 25 درجه) بهترین درجه حرارت برای جوانه زنی بذر می باشد در این حالت اگر رطوبت خاک کافی باشد، 4-3 روز برای جوانه زنی بذر لازم است.
35 30 25 20 15 10 درجه حرارت خاک به سانتیگراد
3 3 4 6 13 تعداد روز مورد نیاز برای جوانه زنی بذر
درجه حرارت بالاتر از 25 درجه سانتیگراد باعث افزایش بیش از حد فعل و انفعالات آنزیمی می شود. دمای بالاتر از 35 درجه سانتیگراد نیز برای جوانه زنی مناسب نبوده و گاهی باعث از بین رفتن قدرت جوانه زنی بذور می گردد. در ضمن بذر خیار در خاکی که درجه حرارت آن زیر 10 درجه سانتیگراد باشد نمی توناند جوانه بزند. گیاه جوان نیز به سردی هوا و سردی بستر (خاک) حساس می باشد. اگر نهال های خزانه با دمای نزدیک صفر مواجه شوند برگ های کاذب اولیه به طرف پایین خم شده و سطح برخی از آنها سفید رنگ می شود. درجه حرارت های بسیار پایین باعث سرمازدگی و مرگ بوته می شود.
جدول درجه حرارت های توصیه شده برای جوانه زنی بذر و پرورش نشاء
خیار در شرایط نوری مختلف
مراحل رشد
شرایط نوری درجه حرارت هوای محیط oC درجه حرارت محیط ریشه oC
روز شب روز شب
هنگام جوانه زنی بذر الزامی نیست
(وجود نور ضرورتی ندارد) 28 28 28 28
بعد از جوانه زی+نی بذر حداکثر نور قابل دسترس
(نور کافی و دائمی) 24 22 26 26
بعد از انتقل به گلدان شرایط نوری مناسب
(نور تابستان یا وجود نور مصنوعی) 23 21 24 24
بعد از انتقال به گلدان شرایط نوری ضعیف (نور زمستان یا عد
م وجود نور مصنوعی) 22 20 24 21
در شرایطی که از نور مصنوعی استفاده می شود درجه حرارت های توصیه شده در روز، برای سایر ساعات شبانه روز نیز اعمال می گردد.
نور : از مرحله کاشت تا مرحله جوانه زنی نیاز به نور نمی باشد ز
یرا فعالیت بذر در محیط تاریک زیر سطح خاک انجام می گیرد ولی پس از جوانه زدن و سبز شدن نشاءها، باید نور بیشتری برای گیاه فراهم شود و درجه حرارت نیز متعادل گردد (تا 22 درجه سانتیگراد کاهش یابد). نور زیاد زمان تکثیر را کوتاه تر کرده و باعث تقویت نشاءها می شود. در صورت لزوم باید از لامپ های فلورسنت و لامپ های سدیمی فشار بالا برای تولید نور مصنوعی استفاده نمود. استفاده از لامپ های سدیمی با فشار بالا اقتصادی تر و بهتر می باشد.
در طول چند روز اول بعد از جوانه زنی بذر بهتر است گلدان های نشاء، نزدیک به یکدیگر قرار داده شوند تأمین 18-16 ساعت نور مصنوعی با شدت 8000 لوکس (20 وات در مترمربع) راحت تر و اقتصادی تر باشد. با بزرگ شدن نشاءها فاصله بین گلدان ها باید افزایش داده شود تا از تراکم شاخ و برگ کاسته شده و از طویل شدن بیش از حد بوته ها به علت رقابت نوری بین آنها، جلوگیری شود.
آبیاری : آب لازم باید در اختیار بذر قرار گیرد و بازدید روزانه انجام شود زیرا آب اگل بیشتر یا کمتر باشد در فعل و انفعالات شیمیایی بذر اثر می گذارد. در مرحله نشاءکاری خاک نباید خشک شود. تا قبل از جوانه زنی، آبیاری به صورت اسپری (مه پاش) و در چند مرحله در روز انجام شود. در کشت پاییزه در تابستان در طی روز تا دو بار هم آب باید وارد گلدان شود چون خاک به سرعت خشک می شود ولی در زمستان دور آبیاری با توجه به میزان رطوبت داخل گلدان ها، از هر روز یک بار به دو روز یک بار می رسد. در ضمن اگر از گلدان های کوچک (با قطر کمتر از 10 سانتیمتر) برای پرورش نشاء استفاده می شود باید تعداد دفعات آبیاری را افزایش داد. سعی شود در آبیاری اول از سمپاش هایی که سر آنها نازل دارد و آب را پودر می کند (مه پاش) برای آبیاری استفاده شود تا آب به نرمی خاک گلدان را مرطوب نماید و باعث شسته شدن یا بیرون آمدن بذر از زیر خاک نشود (چون خاک دست نخورده است اگر با فشار آبیاری شود ممکن است بذر به سطح خاک بیاید) ولی بعد از ظهور گیاهچه می توان آبیاری را از پای بوته انجام داد. در ضمن از آبیاری بیش از حد و آبیاری با آب سرد خودداری شود زیرا باعث بروز امراض قارچی و بوته میری می شود.
دی اکسید کربن : استفاده از دی اکسید کربن (دی اکسیدکربن مایع تحت فشار) با غلظت حدود 1000ppm در طول روز یا هر زمانی از شب که نور مصنوعی مورد استفاده قرار می گیرد، باعث افزایش رشد رویشی گیاه می شود و مقدار جزئی کمبود نور را جبران می کند. با توجه به کوچکی خزانه، استفاده از دی اکسیدکربن به صرفه و عملی است.
قبل از کاشت، زمانی که بذر در داخل حوله قرار گرفت از لحاظ تأمین اکسیژن چند ثانیه کفایت می کند که عمل تهویه انجم شود ولی در صورت وجود دی اکسید کربن فعل و انفعالات شیمیایی در بذر برعکس شده و باعث پوسیدگی بذر می شود.
مقاوم سازی نشاء خیار
ریشه خیار در حالت عادی رشد محدودی دارد از اینرو بعضاً زمانی که نشاء تولید می کنند برای اینکه ریشه را گسترده تر کنند و بوته هایی قوی و مقاوم ایجاد نمایند، عملیات مقاوم سازی انجام می گیرد.
عمل مقاوم سازی، نشاء را قادر می سازد که شرایط نامطلوب محیطی (درجه حرارت پایین، کم آبی، باد، صدمات آفات و ضربه های خارجی و . . .) را بهتر تحمل کند. بعضی از عوامل که سبب توقف در رشد نشاء می شوند، مقاومت آن را افزایش می دهند مانند : 1) کم آبی. 2) کاهش دما تا جایی که لطمه فیزیکی به بوته وارد نشود. 3) قطع جزئی از ریشه ها.
انجام یک یا ترکیبی از روش های فوق برای بعضی از سبزیجات عملی است. مثلاً در بعضی از انواع سبزیحات مثل نشاء گوجه فرنگی، فلفل و بادمجان قطع ریشه ها در هنگام انتقال نشاء نوعی مقاوم سازی می باشد و باعث ایجاد ریشه های فرعی بیشتر و در نتیجه استقرار بهتر گیاه می شود ولی باید سعی شود در انتقال نشاء خیار هیچگونه قطع ریشه ای صورت نگیرد و بایستی از طریق کم آبی آن را مقاوم کرد (گیاهان خانواده کدوئیان مثل خیار، طالبی، کدو و . . . به جابجایی حساس هستند و در زمان انتقال نباید صدمه ای به ریشه آنها وارد شود). برای مقاوم سازی گیاه، آبیاری باید به طریقی انجام گیرد که رطوبت هر چه بیشتر به عمق نفوذ نماید تا متعاقب آن ریشه بتواند خود را پایین کشیده و به تغذیه کامل بپردازد. تنش رطوبتی علاوه بر افزایش رشد ریشه باعث قطور شدن ساقه ها و پر رنگ شدن رنگ برگ های گیاه می شود.
به طور کلی برای رشد بیشتر ریشه معمولاً دو کار می توان انجام داد :
1 تنش رطوبتی جزئی در دو مرحله :
الف) زمان تولید نشاء. مثلاً اگر دور آبیاری 3 روز است به 5 روز برسد. برحسب طبیعت، گیاه رشد قسمت بالای خود (اندام های هوایی) را متوقف و ریشه آن به صورت عمقی رشد م
ی کند تا خود را به آب برساند. البته اگر عمل مقاوم سازی در خزانه و در زمان تولید نشاء انجام گیرد باید دقت شود که در زمان انتقال نشاء به زمین اصلی آسیبی به ریشه ها وارد نشود.
ب) زمانی که نشاء را در داخل خاک قرار می دهند. در این حالت تنش رطوبتی پس از انتقال نشاء به زمین اصلی و یک بار آبیاری و یا چند هفته پس از کشت مستقیم (در زمان 4-3 برگ حقیقی گیاه) و یک بار آبیاری، انجام می گیرد و سپس بسته به شرایط خاک و حالات گیاه بین 2 تا 3 هفته آبیاری دیگری انجام نمی شود و در این زمان ریشه ها به طور طبیعی در جستجوی آب به اعماق زمین رفته و حجم ریشه ها افزایش یافته و شبکه بندی ریشه ای مناسبی حاصل م
ی شود.
اعمال تنش رطوبتی و کاهش میزان آبیاری نیاز به تجربه دارد و باید به صورت سنجیده و با احتیاط انجام گیرد زیرا کم آبی بیش از حد گاهی منجر به خشک شدن و نابودی نشاءها و گاهی منجر به مقاوم سازی بیش از حد نشاءها شده و میوه دهی را به تأخیر انداخته و عملکرد را کاهش می دهد.
2 استفاده از کودهای NPK با درصد فسفر بالا (این عناصر و خصوصاً فسفر در توسعه ریشه نقش اساسی دارد).
نشاءهای مقاوم شده، ریشه های جدید را سریع تر از نشاءهای مقاوم نشده ایجاد می نمایند. زیرا در ایام مقاوم سازی تجمع مواد غذایی در اطراف ریشه حاصل شده و تشکیل ریشه با وجود مواد غذایی به سرعت انجام می گیرد.
انتقال نشاء خیار به زمین اصلی
وقتی گیاه یک برگ حقیقی داشت و برگ دوم حقیقی در حال رؤیت شدن باشد و به عبارت دیگر وقتی گیاه همراه با برگ های لپه ای، 4 برگه شد بهترین زمان انتقال نشاء به زمین اصلی است که مدت 2 تا 3 هفته و گاهی بیشتر (بسته به شرایط) طول می کشد تا گیاه به این حالت برسد.
به طور کلی در زمستان (شرایط نامساعد) تا 40 روز و در تابستان (شرایط مساعد) تا 15 روز طول می کشد تا نشاء تولید و آماده انتقال شود. البته برای انتقال نشاء، دست گلخانه دار باز است و هر وقت خواست می تواند نشاءها را منتقل کند (ولی این مدت نباید از حد معمول زیادتر شود). به عبارت دیگر در محیط کوچک خزانه، نگهداری از نشاءها راحت تر بوده و گلخانه دار هر چه بتواند انتقال نشاء به زمین اصلی را به تأخیر بیندازد، در واقع هزینه کمتری را برای مراقبت از گیاه، تأمین شرایط محیطی مساعد برای رشد گیاه و کنترل آفات و بیماری ها باید بپردازد و می تواند گیا
هی قوی و سالم داشته باشد. اما باید توجه داشت که فضای کوچک گلدان نمی تواند نیاز غذایی و فضایی گیاه را تأمین کند. نشانه های نگهداری طولانی مدت نشاء در گلدان عبارتند از :
1 گستردگی زیاد ریشه در لیوان یا گلدان، که به علت فضای محدود گلدان، فضای کافی برا
ی رشد ریشه وجود ندارد و به ریشه خسارت وارد شده و نشاء ضعیف می گردد و در عملکرد نهایی اثر منفی می گذارد.
2 به علت حجم محدود خاک داخل گلدان، نشاء ممکن است با کمبود عناصر و مواد غذایی روبرو شود.
3 به علت عدم تهویه مناسب در خاک، برگ ها به زردی می گراید.
4 ماندگاری نشاء در گلدان منجر به طغیان قارچ های خاک زی مانند فیتوفتورا و پیتیوم می شود که به طوقه گیاه در خاک حمله کرده و منجر به طوقه بری ساقه می شوند و در نتیجه آن را سیاه می کنند.
در نهایت اگر چرخه زندگی نشاء در گلدان بیشتر از حد معمول باشد گیاه کم کم ضعیف شده، رشد نشاء کاهش یافته و دچار استرس های محیطی و کاهش عملکرد نهایی می شود
. بنابراین نشاءها را باید در موقع مناسب به زمین اصلی منتقل کرد.
زمان انتقال نشاء به زمین اصلی (خصوصاً در زمستان)، درجه حرارت خزانه را یکی دو روز قبل از انتقال، چند درجه کاهش می دهند تا متناسب با درجه حرارت زمین اصلی شود و گیاه به این درجه حرارت عادت کرده و بعد از انتقال دچار شوک حرارتی نشود.
نشاء را همراه با خاک گلدان یا لیوان کشت در حفره هایی که در فواصل معین ایجاد شده قرار می دهند. پس از انتقال نشاء به زمین اصلی و کاشت آن، خاک یا پیت موس باید کاملاً اطراف ریشه نشاء را فرا گیرد سپس با دست خک ریخته شده اطراف نشاء را کمی فشار داده به طوری که هیچ حفره ای باقی نماند تا هوا بکشد بعد از آن خاک را آبیای کرده تا آب، جایگزین هوای موجود در منافذ خاک اطراف بته شود.
برخی از گلخانه داران خاک اطراف نشاء را پایین تر از سطح خاک گلخانه در نظر می گیرند، یعنی نشاء را در یک گودی می کارند تا جای خاک دهی پای بوته وجود داشته باشد و در مرحله 5-4 برگی بعد از خاک دهی پای بوته، سطح خاک نشاء با خاک گلخانه یکسان شود. خاک دهی پای بوته باعث تولید ریشه های فرعی روی ساقه (در محل خاک دهی) شده و در نتیجه گیاه را قوی تر، رشد بوته را بهتر و محصول را بیشتر می کند. برای انجام هر گونه عملیاتی مانند انتقال نشاء خاک دهی و . . . خاک نشاء یا گلخانه باید رطوبت متناسبی (در حد گاورو) داشته باشد.
در مورد کشت نشاءی باید به موارد زیر توجه داشت :
– در کشت نشائی بذر خیار به سرعت رشد می کند لذا هنگام جابجایی و انتقال باید سعی شود به ریشه صدمه ای وارد نشود، تنش حرارتی نبیند و آفات و بیماری ها به آ
ن منتقل نگردد.
– آماده شدن زمین اصلی با موقع مناسب انتقال نشاء منطبق باشد تا بتوان بلافاصله نشائ را به زمین اصلی منتقل نمود. زیرا ظهور بیش از 2 یا 3 برگ اصلی باعث رشد بیشتر ریشه شده و احتمال قطع شدن ریشه هنگام انتقال و در نتیجه خشک شدن نشاء افزایش می یابد.
– اگر خاک در مرحله آماده سازی بستر، ضدعفونی نشده باشد افزودن مواد شیمیایی، سموم قارچ کش و حشره کش به داخل خاک قبل از انتقال نشاء به زمین اصلی باید انجام
شود. از پودر وتابل 40%، دیازینون برای حشرات و یا از سوین، لیندین یا مخلوطی از این دو به نسبت 2 در 1000 (2 گرم در یک لیتر آب) برای حشارت مثل کرم خاکی، خرخاکی که به طوقه گیاه صدمه زده و آن را قطع می کنند، استفاده می شود. این سموم همراه اولین آ داخل خاک ریخته می شود. می توان قارچ کش های پودری مثل کاپتان، مانکوزب، اکسی کلرور مس (میشوکاپ) و بنومیل را به صورت یکنواخت روی سطح خاک پاشید و سپس خاک را زیر و رو کرد و یا آنها را با سموم سوین و لیندین مخلوط کرده و در داخل خاک قرار داد.
می توان 7 روز بعد از کشت نشاء، دور گیاهک را با محلول 2 در 1000 کاپتان یا بنومیل (قارچ کش) به اضافه 2 در 1000 دیازینون (حشره کش) سم پاشی کرده و این عمل را دو بار به فاصله 7 روز تکرار کرد. سم را باید طوری پاشید که طوقه گیاه و خاک اطراف بوته کاملاً به محلول سمی آغشته شود.
– پس از انتقال نشاء به زمین اصلی احتمالاً چند روزی در رشد گیاه توقف حاصل می شود و این به خاطر عدم تطابق محیط ریشه با محیط جدید می باشد اما به تدریج رشد عادی آغاز خواهد شد.
– واریته های خیار تک گل برای مناطق سرد و فصول سرد و واریته های پر گل در مناطق معتدل و فصول گرم کشت می شود. استفاده از واریته های پر گل در فصول سرد نه تنها باعث افزایش محصول نمی شود بلکه با شروع فصل سرما و کوتاه شدن طول روز خسارت زیادی به بوته وارد می شود. در مناطقی که دو فصل کشت دارند می توان از واریته های پر گل که محصول زیادتر در زمان کوتاه تر تولید می کنند استفاده کرد.
– در اواخر زمستان نشاءها با تراکم بیشتری روی ردیف ها کشت می شوند در صورتی که در ارقام زودرس و در اوایل زمستان برای دسترسی به نور بیشتر، نشاءها با فاصله زیادتری (تراکم کمتر) کشت می شوند.
تراکم کشت و میزان بذر مصرفی
منظور از میزان بذر، کاشتن مقدار معینی بذر در واحد سطح زمین است که در واقع تعیین کننده تعداد بوته در واحد سطح یا تراکم کشت می باشد. تراکم کشت به عواملی مانند اندازه گلخانه، نوع رقم کشت شده، بزرگی و کوچکی برگ (حجم گیاه)، نوع و بافت خاک و شرایط تغذیه ای آن، زمان و فصل کشت، میزان نور ورودی به گلخانه و نحوه انجام عملیات هرس بستگی دارد. در هر حال فواصل بوته ها باید طوری باشد که گیاه از نظر نوری، غذایی و فضایی با مشکلی مواجه نشود. تراکم مناسب باعث رشد مناسب بوته و در نتیجه افزایش کیفیت و کمیت محصول می گردد.
مقدار متوسط تراکم بوته برای خیار 3-7/1 بوته در هر متر مربع است و از تراکم زیاد باید جلوگیری شود. تراکم بیش از حد نه تنها مقدار محصول را افزایش نمی دهد بلکه انبوهی شاخ و برگ، مانع رسیدن نور شده و باعث کاهش کمیت و کیفیت میوه، بروز بیماری ها و مشکل شدن عبور و مرور کارگران و انجام عملیات داشت می شود.
در خاک قوی و در کشت بهاره که هوا رو به گرمی می رود و شاخ و برگ گیاه بیشتر از حد معمول رشد می کند، تراکم بوته ها کمتر (فواصل بوته ها بیشتر) خواهد بود. در خاک سبک و در اواخر فصل زمستان، ترام می تواند کمی بیشتر شود ولی در اوایل زمستان برای دسترسی به نور بیشتر تراکم کمتر شده و بوته ها با فاصله زیادتری کشت می شوند. در ضمن در فصول سرد میزان غذارسانی خاک به ریشه کاهش می یابد که در این حالت اگر تراکم کشت هم زیاد باشد به ریشه مواد کافی نرسیده و بوته به تدریج نابود می شود.
بذرهای خیار تقریباً بزرگ و پهن با اندازه ای حدود 1 سانتیمتر می باشند. به طور متوسط یک گرم بذر خیار تقریباً 30-28 عدد بذر را شامل می شود.
اگر تراک بوته به صورت 2 بوته در مترمربع در نظر گرفته شود برای هر هکتار (10000 مترمربع) نیاز به 20 هزار بوته وجود دارد : اگر قدرت جوانه زنی بذور 90 درصد در نظر گرفته شود (20000×1/0) و 10 درصد بذر یا نشاء اضافی نیز به منظور واکاری و برای جبران خسارت ناشی از انتقال نشاء، عوامل نامساعد محیطی، قارچ ها و آفات و . . . درنظر گرفته شود. (20000×1/0). داریم :
24000=20000×1/0+20000×1/0+20000= تعداد بذر
860=28÷24000= وزن بذر (گرم) gr
فواصل کشت بذر یا نشائ در بستر کشت اصلی
فضای مطلوب برای هر بوته خیار حدود 7/0 تا 8/0 مترمربع می باشد بنابراین فاصله روی ردیف ها 40-50 m سانتیمتر و بین ردیف ها 80-100 سانتیمتر در نظر گرفته می شود. البته این فواصل همیشه ثابت نیستند و در نقاط مختلف بنا بر نظر کارشناسان و تولیدکنندگان و بسته به نوع واریته، «وع خاک، فصل کشت (شدت روشنایی)، نحوه آبیاری، و . . . فرق می کند.
اگر آبیاری جوی و پشته باشد اولین ردیف کشت با فاصله 25/1-1 متر از دیوار گلخانه در نظر گرفته می شود. عرض جوی 50-40 سانتیمتر است. البته اگر خاک شنی باشد عرض جوی کوچکتر در نظر گرفته شده و اگر خاک رسی باشد عرض جوی بزرگتر خواهد بود تا خاصیت روانی آب وجود نداشته باشد. بین دو ردیف کشت پشته هایی به عرض 120-90 سانتیمتر در نظر می گیرند که بذرها یا نشاءها نباید از 90 سانتیمتر کمتر باشد زیرا در غیر این صورت نور کافی به بوته ها نمی رسد و چون پشته ها به عنوان راهرو برای عملیات داشت بکار می روند، در نتیجه رفت و آمد مشکل می شود. در روی ردیف کشت، بذرها یا نشاء را به صورت زیگزاگ قرار می دهند تا هم اکنون قیم زدن باشد و هم تداخل بوته ها با یکدیگر کمتر شود هر دو بوته مجاور روی یک ردیف، از هم 40 سانتیمتر فاصله دارند.
اگر آبیاری قطره ای باشد، جوی و پشته وجود ندارد و کشت در سطح خاک و به صورت مسطح انجام می شود. معمولاً یک نوار برجسته خاک به عرض 70 سانتیمتر که سطح آن حدود 10-6 سانتیمتر از سطح زمین بالاتر است ایجاد میشود. بذرها یا نشاءها در دو طرف این نوار و با فاصله 10 سانتیمتر از لبه نوار کشت می شوند و از وسط نوار نیز لوله آبیاری قطره ای عبور می کند که برای آبیاری هر دو ردیف کاشت واقع در طرفین نوار مورد استفاده قرار می گیرد. البته در آبیاری قطره ای بهتر است که در کنار هر ردیف کشت یک لوله مجزا برای آبیاری همان ردیف تعبیه شود. راهروهایی با عرض 120-90 سانتیمتر نیز برای انجام عملیات داشت، در نظر گرفته می شود. با توجه به فواصل گفته شده، فاصله نشاءها روی نوارها 50 سانتیمتر و در دو طرف جوی 110 سانتیمتر است.
عوامل محیطی مؤثر در رشد و تولید خیار
دما : این عامل یکی از عوامل اصلی در افزایش رشد رویشی، شروع گلدهی، رشد و کیفیت میوه می باشد.
درجه حرارت مناسب برای رشد خیار در روز : 24-21 درجه سانتیگراد (حداکثر 32-30).
درجه حرارت مناسب برای رشد خیار در شب : 20-18 درجه سانتیگراد (حداقل 12). چون در شب فتوسنتز انجام نمی شود باید دمای شب کمتر در نظر گرفته شود تا میزان تنفس و تعرق کاهش یافته و مواد ذخیره ای بیهوده مصرف نشود. عموماً زمانی که نور کم است دمای محیط را نیز پایین می آورند.
جدول دماهای پیشنهاد شده برای رشد و تولید خیار گلخانه ای
در نور کم در نور زیاد با تزریق CO2
حداقل دما در شب (oC) 19 20 20
حداقل دما در روز(oC) 20 21 22
در شرایط تهویه(oC) 26 26 28
تنش حرارتی در دماهای پایین تر یا بالاتر از حد بحرانی علاوه بر توقف رشد یا کاه
ش محصول، مقاومت بوته را در مقابل حمله قارچ ها به شدت کاهش خواهد داد. افزایش و تجاوز درجه حرارت از دامنه 35-30 درجه سانتیگراد به تدریج و به طور محسوسی باعث سقط گل ها و خیارهای جوان می شود. برخی از واریته های خیار به دماهای نامساعد مقاوم تر هستند.
گاهی اوقات به منظور تحریک در رشد رویشی، از هنگامی که برداشت شروع می شود هر شب درجه حرارت حدود 1 درجه کاهش می یابد تا دمای گلخانه در شب به 17-16 درجه برسد. این کاهش دما به ویژه در فصول گرم (اواخر بهار تا اوایل پاییز) که سرعت رشد رویشی به دلیل تولید زیاد میوه کند می شود، انجام می گیرد این کار باعث ذخیره انرژی در گیاه می شود. در بعضی مواقع نیز به منظور ایجاد توازن در بوته ها، موقتاً دمای گلخانه را افزایش می دهند این کار باعث تکامل نیافتن تعدادی از گل ها می شود.
دمای خاک نیز برای رشد و تولید باید مناسب باشد (دمای 22-18 درجه سانتیگراد مناسب ترین دما برای بستر کاشت است). اگر دمای بستر به زیر 12 درجه سانتیگراد برسد سرعت غذارسانی ریشه به ساقه مختل شده و اگر دما تا 6 درجه کاهش یابد، ریشه گیاه موادغذایی ساقه و برگ را جذب می کند و گیاه افسرده و رنجور می شود.
نور : خیار از لحاظ نوری به طول روز حساس نیست. به طور مت
وسط نوری با شدت حدود 10 هزار لوکس برای خیار گلخانه ای مناسب می باشد. برای افزایش نور و افزایش طول روز در روزهای ابری و زمستان از نور مصنوعی (لامپ های سدیمی فشار بالا) استفاده می شود. در تابستان نیز با پاشیدن رنگ (ترجیحاً رنگ آبی مخلوط با چسب چوب)، گل و مواد آهکی یا نصب سایبان از نفوذ نور زیاد جلوگیری می کنند که این خود باعث کاهش دما در گلخانه نیز خواهد شد.
رطوبت : معمولاً رطوبت نسبی 70% برای هوای گلخانه مناسب است. افزایش این میزان رطوبت در صورتی که بوته صرفاً دارای رشد رویشی است و هنوز به باردهی نرسیده است ممکن است اشکال چندانی به بوته وارد نکند ولی افزایش رطوبت تا نزدیک اشباع در طول باردهی، به تولید صدمه خواهد زد و باعث طغیان قارچ ها و ظهور بیماری های حاصل از آنها می شود. در رطوبت های بسیار پایین که در اثر تهویه زیاد در گلخانه بوجود می آید نیز تولید و عملکرد کاهش می یابد و میوه های خیار در وسط باریک شده و رفته رفته چروک می گردند. تنش کاهش رطوبت
همزمان با افزایش دما موجب طغیان آفات محیطی از جمله کنه ها می شود.
آبیاری : خیار به آب زیادی در طول دوره رشد خود نیاز دارد وبخصوص پس از ظهور و توسعه گل ها (گلدهی) این نیاز تشدید می شود. رطوبت خاک باید به مقدار نیاز همواره و تدریجی وارد خاک گردد. آبیاری غرقابی باعث آسیب به ریشه و نیز شستشوی مواد غذایی خاک می گردد و عناصر غذایی را از دسترس ریشه خارج می کند. آبیاری مناسب هم رشد را تسهیل می کند و هم موجب توسعه ریشه می گردد. به عنوان یک فرمول کلی میزان مصرف آب به ازای هر بوته خیار تا قبل از رسیدن به ارتفاع داربست(ارتفاع 3 متر) 2-1 لیتر در روز و به تدریج این میزان بسته به فصل کشت، مراحل رشد، میزان باردهی و دمای محیط به 4-2 لیتر در روز افزایش می یابد.
– بیشترین مقدار آب مصرفی در فصول گرم و خشک می باشد. هر چه تابش خورشید
شدیدتر و دمای گلخانه بالاتر باشد میزان آب بیشتری موردنیاز خواهد بود به طوری که در مواقع گرم و آفتابی مصرف آب بوته های خیار گلخانه ای در هفته به 40-30 لیتر در هر مترمربع می رسد. در فصول سرد نیاز گیاه به آب کاهش می یابد که در این مواقع طول دوره آبیاری افزایش داده می شود.
دی اکسید کربن : هوای گلخانه در طول روز مرتباً باید عوض شود تا دی اکسید کربن به مقدار کافی در اختیار گیاه قرار گیرد. زیرا کمبود این گاز باعث کاهش رشد و باردهی می شود. حتی افزایش غلظت دی اکسید کربن به صورت مصنوعی تا 4 الی 5 برابر میزان عادی، زودرسی و میزان کل محصول خیار را به طور قابل ملاحظه ای افزایش می دهد البته به شرطی که نور مناسب در محیط وجود داشته باشد. در آب و هوای سرد و بدون تهویه زمستان، حداقل غلظت دی اکسید کربن 1000ppm و در هوای گرم و دارای تهویه تابستان غلظت 400ppm برای رشد و نمو بوته خیار مفید است.
در زمان 5-4 برگی، بوته ها جوان و حساس و مستعد به بیماری هستند و باید تحت نظر باشند تا مورد حمله آفات و بیماری ها قرار نگیرند و اگر احیاناً مورد حمله قرار گرفت
ند فوراً جلوگیری شود. بنابراین باید موارد زیر را مورد توجه قرار داد :
1 مبارزه با بوته میری : با ظهور اولین علائم بوته میری روی یک یا چند بوته با استفاده از ریدومیل گرانون 5 درصد به میزان 5-4 گرم پای هر بوته و آبیاری پس از آن باعث محافظت یقه بوته های دیگر از آلودگی به قارچ های عامل فیتوفتورا می گردد. چنانچه از این سم به موقع استفاده نشود ممکن است قارچ فیتوفتورا به یقه بوته های خیار در حال تولید، حمله نماید و جریان انتقال شیره نباتی در آوندهای آبکش متوقف شده وآنگاه بوته به تدریج پیر و پژمرده شده و نهایتاً می میرد (بوته میری).
2 مبارزه با سفیدک حقیقی : در گلخانه هایی که در اوایل پاییز کاشته شده باشند ممکن است سفیدک های حقیقی ظاهر شوند که اگر تهویه و کاهش رطوبت مؤثر نگردید بهتر است از سموم مخصوص مبارزه با سفیدک ها استفاده نمود.
3 مبارزه با شته ها : اگر بوته ها در سنین 4 الی 5 برگی امکان حمله تریپس به بوته ها وجود داشته باشد که می توان با بررسی تعداد جمعیت آنها روی هر بوته چنانچه نیاز به سم پاشی باشد از سموم مخصوص تماسی یا گوارشی استفاده نمود.
نحوه کوددهی و تغذیه بوه های خیار
خیار گیاهی پرتوقع است و ترجیحاً در خاک های نرم و با مواد آلی بالا نتیجه بهتری می دهد. به علت عدم توازن حجم بالای خاک و حجم زیر خاک، نیاز به عناصر غذایی در خیار بسیار بالاست و از اینرو بوته های خیار نیاز به تغذیه سنگین دارند. آنچه مهم است تعادل مصرف در بوته خیار است. خیلی از عناصر موردنیاز گیاه در خاک وجود دارد ولی در اثر برداشت متوالی میوه، میانز مواد غذایی موجود در خاک به سرعت کاهش می یابد. نزدیک به 90% وزن خشک خیار مربوط به H ,C و O است که همانطور که قبلاً گفته شد H از طریق آب و O از طریق اکسیژن هوا و C از تزریق دی
اکسیدکربن در اختیار گیاه قرار می گیرد. بقیه عناصر غذایی موردنیاز باید از طریق عملیات کوددهی تأمین شوند.
کوددهی به زمین اصلی قبل از کاشت (کود پایه) : کودهای پایه در مرحله آماده سازی بستر به خاک داده می شوند و با زیر و رو کردن خاک (شخم زنی) به خوبی و تا عمق موردنظر (عمق فعالیت ریشه های گیاه) با خاک گلخانه مخلوط می شوند. نوع و مقدار مصرف کودهای پایه بستگی به عواملی مانند فصل کشت، نیاز غذایی گیاه، نوع و ساختمان خاک و میزان عناصر و مواد غذایی موجود در آن دارد از اینرو برای مصرف این کودها بهتر است بر اساس آنالیز خاک (میزان عناصر غذایی، اسیدیته و شوری) و مقایسه نتیجه آن با شاخص موردنیاز کودی برای هر گیاه، اقدام شود.
کودهای مورد استفاده قبل از کاشت، شامل کود حیوانی (کود گاوی کاملاً پوسیده به میزان 5 تا 7 تن به ازای هر 1000 مترمربع خاک گلخانه و برای بهبود ساختمان و افزایش مواد آلی خاک) و کود شیمیایی (سوپر فسفات، سولفات آمونیوم، سولفات پتاسیم، سولفات منیزیم و برخی عناصر کم مصرف به میزان لازم و برای تأمین مواد غذایی و عناصر موردنیاز برای رشد مطلوب و افزایش تولید در گیاه) می باشد. گاهی از کودهای گیاهی، کودهای کمپوست و پیت موس نیز برای اصلاح ساختمان خاک استفاده می شود. کودهای شیمیایی بعد از عملیات ضدعفونی و آب شویی به
خاک داده می شوند ولی کود حیوانی خصوصاً در مواقعی که نپوسیده باشد، چند ماه قبل از کاشت و قبل از عملیات ضدعفونی به خاک داده می شود تا فرصت لازم برای پوسیده شدن را داشته باشد و اگر عوامل بیماری زا، تخم و لارو آفات و بذر علف هرز در آن وجود دارد طی فرآیند ضدعفونی از بین برود.
معمولاً کودهای فسفاته (سوپر فسفات) و پتاسه (سولفات پتاسیم) به صورت کود پایه مصرف می شوند زیرا این کودها حلالیت کمی در آب دارند و اگر بعد از کاشت روی سطح زمین پخش شوند و یا در سیستم آبیاری قطره ای استفاده شوند :
1) به علت عدم جذب باعث ایجاد سله های شدید و شرایط بی هوازی در خاک می شوند.
2) به علت رسوب گذاری باعث مسدود شدن قطره چکان ها در سیستم آبیاری قطره ای می شوند.
کودهای منیزیم دار (سولفات منیزیم) نیز گاهی به صورت قبل از کشت مورد استفاده قرار می گیرند. نسبت پتاسیم به منیزیم در خاک باید 2 به 1 باشد.
کودهای ازته را نباید به عنوان کود پایه و قبل از کشت استفاده نمود زیرا به علت حلالیت زیاد در آب، در طول دوره کاشت و داشت به وسیله آب شسته شده و از دسترس گیاه خارج می شوند. البته می توان کودهای ازته را نیز به صورت سرک (25% قبل از کاشت و 75% بعد از کاشت) مصرف کرد. استفاده بیش از حد کود ازته سبب تولید بوته های بزرگ با برگ های پرپشت و در عوض میوه کم می شود.
گاهی برای تنظیم و تعدیل pH خاک، مقداری سنگ آهک با کودهای پایه مخلوط می شود. هرچند میزان کودهای پایه با توجه به نتایج تجزیه خاک تعیین می شود ولی ترکیب زیر را می توان به عنوان راهنما مورد استفاده قرار داد : سوپر فسفات خالص (250-200 کیلوگرم در هکتار)، سولفات پتاسیم (500-400 کیلوگرم در هکتار)، سولفات منیزیم (250 کیلوگرم در هکتار) و در صورت نیاز سنگ آهک (800 کیلوگرم در هکتار).
کوددهی در زمان تولید و پرورش نشاء : خاک نشاء باید عناصر و مواد غذایی مورد نیاز گیاه را تا زمان انتقال نشاء به زمین اصلی داشته باشد و از طرفی مواد غذایی موجود در آن نباید آنقدر زیاد باشد که باعث سوختگی بذر و جوانه یا مرگ گیاهچه شود. در تهیه خاک از کود دامی، خاک برگ و هوموس، پیت موس و مقداری کود سوپر فسفات، سولفات پتاسیم و نیترات آمونیوم (از هر کدام 5/0 کیلوگرم به ازاء هر متر مکعب خاک) استفاده می شود. بنابراین معمولاً نیازی به کوددهی در زمان پرورش نشاء نمی باشد ولی با توجه به محدود بودن مواد غذایی گلدان و احتمال طولانی شدن دوره نشاءکاری، اگر احساس شود نشاءها ضعیف شدند یا رشد کافی ندارند می توان ازمحلول های کودی استارتر همراه با آب آبیاری استفاده نمود. در این مواقع معمولاً 10-7 روز بعد از کشت بذر در داخل گلدان از کودهای کامل (N-P-K) به نسبت 20-20-20 و با غلظت 5/1 در 1000 و به مقدار کم استفاده می شود. این کود به صورت محلول با آب آبیاری به مراحل اولیه رشد، گیاهچه و برگ ها حساس بوده و احتمال سوختگی برگ ها وجود دارد. تکرار این کوددهی بستگی به وضعیت بعدی برگ ها و مقدار رشد نشاء دارد.
کوددهای در مراحل رشد و تولید : علاوه بر عملیات کوددهی قبل از کاشت، در طول فصل رشد و تولید نیز باید عناصر و موادغذایی موردنیاز گیاه را به طور منظم و به وسیله کودهای شیمیایی در اختیار گیاه قرار داد. در غیر این صورت گیاه دچار اختلالات تغذیه ای و رشدی شده و علائمی روی اندام های آن (خصوصاً برگ ها) ظاهر می شود. نیاز غذایی گیاهان در طول فصل رشد گیاه به عواملی مانند نوع و واریته گیاه، نوع خاک، فصل کاشت، شرایط آب و هوایی، مراحل رشد گیا
ه، اندازه گیاه، میزان تولید و عملکرد گیاه و . . . بستگی دارد. کودهای شیمیایی با توجه به نوع و ساختارشان به صورت گرانوله، پودری، محلول با آب آبیای یا به صورت محلول پاشی روی برگ در اختیار گیاه قرار می گیرند. کوددهی به موقع باعث افزایش مقاومت گیاه به بعضی از بیماری های قارچی و نیز کاهش خسارت آفات می گردد.
خیار به شدت به کمبود ازت واکنش نشان می دهد البته اگر زمین مورد استفاده خیار مناسب تهیه شود و در صورتی که در حد لازم کود داشته باشد تا چین اول نیازی به مصرف کود ازت نمی باشد. بعد از این مرحله در هر دور آبیاری کود را به صورت محلول در آب آبیاری یا با پاشیدن در جوی ها و سپس انجام عملیات آبیاری، به منطقه توسعه ریشه می دهند.
برای تغذیه بوته خیار می توان به صورت زیر عمل نمود :
از زمان انتقال و استقرار نشاء (مرحله کبوتری) تا قبل از روز دهم، یک یا دو بار بستر نیاز به کودهای NPK با درصد فسفر بالا دارد که از کودهای 13-45-3 استفاده می شود.
از روز دهم تا روز بیستم که دوره رویشی سریع و مرحله گلدهی تا تشکیل میوه می باشد از کودهای 20-20-20 و یا از کود اوره استفاده می شود.
از روز بیستم تا انتهای دوره، کود 36-3-13 و یا کود اوره استفاده می شود (به صورت سرک).
از زمان برداشت، روزهای سی تا چهلم، دو روز در میان عناصر کم مصرف
را به صورت محلول پاشی به گیاه داده و بعد از آن، 4-3 روز فاصله انداخته و از یک کود کامل NPK همراه با عناصر ریزمغذی استفاده می کنند و این عملیات دوباره تکرار می گردد (تقریباً هر 2 هفته تا 18 روز یک بار). محلول پاشی صبح اول وقت انجام می شود و نباید در روزهای ابری انجام گیرد.
